Les auteurs de la décadence gréco-latine et leurs épigones médiévaux parlent amplement de cet argument, mais avec des différences significatives. Dictys, en bon « grec », sans tout à fait parler des événements mythiques antécédents, présente Paris comme un bourreau des coeurs féminins qui profite de l'absence de Ménélas pour séduire Hélène au coeur même de son palais, à Sparte ; le « troyen » Darès en fait la suite naturelle de la vengeance de Priam à cause de l'enlèvement de sa soeur Hésione, et paraît justifier Pâris ; de plus, le coup de foudre est réciproque et arrive dans l'île de Cythère, dédiée à Aphrodite, mais dans le temple d'Apollon et Artémis. Suivant ses traces, Joseph of Exeter traite ce geste fatal avec un registre tragique et une forte condamnation morale ; quant à Benoît de Sainte-Maure et Guido delle Colonne, ils amplifient les aspects pathétiques de cette histoire d'amour si renommée et imitée des littératures du monde entier.
Dictys de Grèce - Ephemerides belli Troiani, I, 3Per idem tempus Alexander Phrygius, Priami
filius, cum Aenea aliisque ex consanguinitate
comitibus, Spartae in domum Menelai hospitio receptus,
indignissimum facinus perpetrauerat. Is namque ubi
animaduertit regem abesse, quod erat Helena praeter
caeteras Graeciae faeminas miranda specie, amore eius
captus, ipsamque et multas opes domo eius aufert,
Aethram etiam et Clymenam Menelai adfines, quae ob
necessitudinem cum Helena agebant. Postquam Cretam
nuncius uenit, et cuncta quae ab Alexandro aduersus
domum Menelai commissa erant, aperuit, per omnem
insulam, sicut in tali re fieri amat, fama in maius
diuulgatur : expugnatam quippe domum regis,
euersumque regnum, et alia in talem modum singuli
disserebant. Darès le Phrygien - De excidio urbis Troiae, 9-10[9] Interea tempus superuenit : naues aedificatae
sunt. Milites superuenerunt, quos Alexander et
Deiphobus in Paeonia legerant ; et ubi uisum est posse
nauigare, Priamus exercitum alloquitur : Alexandrum
Imperatorem exercitui praeficit, mittit cum eo
Deiphobum, Aeneam, Polydamantem. Imperatque Alexandro,
ut primum Spartam accedat, Castorem et Pollucem
conueniat, et ab his petat, ut Hesiona soror eius
reddatur, et satis Troianis fiat. Quod si negassent,
continuo ad se nuntium dirigat, ut exercitum in
Graeciam possit mittere. Posthaec Alexander in Graeciam
nauigauit, adducto secum duce eo qui cum Antenore iam
nauigauerat. Non multos ante dies, quam Alexander in
Graeciam nauigauit, et antequam in insulam Cytheream
accederet, Menelaus rex ad Nestorem Pylum proficiscens,
Alexandro in itinere occurrit, et mirabatur regiam
classem quo tenderet. Utrique occurrentes aspexerunt se
inuicem, inscii quo quisque iret. Castor et Pollux ad
Clytaemnestram ierant, secum Hermionam neptem suam
Helenae filiam abduxerant. Argis Iunonis dies festus
erat his diebus, quibus Alexander in insulam Cytheream
uenit, ubi ad fanum Veneris Dianae sacrificauit. Hi qui
in insula erant mirabantur regiam classem, et
interrogabant ab illis qui cum Alexandro, qui essent,
quid uenissent. Responderunt illi a Priamo rege legatum
missum ad Castorem et Pollucem, ut eos
conueniret. |
Le poète anglais Joseph of Exter n’oublie ni Déiphobe ni Énée parmi les compagnons de Pâris, ni l’ordre de Priam de se borner au rachat d’Hésione : mais prophéties et prières sont impuissantes à arrêter le destin de Troie et son fatal exécutant. L’absence de Ménélas et d’Hermione rend tout plus facile, et Cythère est le théâtre de ce coup de foudre et de l’enlèvement fatal. La rencontre des deux amants est racontée suivant les modèles du Moyen Age, mais avec un subtil érotisme.
Josephus Iscanus, Daretis Ylias, III 181-316 passim |
Profectio Paridis ad rapiendam Helenam Raptus Helene |
Hélène se repent tardivement, ou du moins le laisse croire à Pâris qui redouble ses cadeaux et l’emmène à Troie : tout le monde s'en réjouit, sauf Cassandre que Priam fait enfermer. L’atmosphère paraît typique des anciennes tragédies grecques, mais naturellement la seule source est Ovide.
Josephus Iscanus, Daretis Ylias, III 319-395 passim |
Ecce redit Paphie meritus virgulta corone Vaticinium Cassandre |
Benoît de Sainte-Maure - Le Roman de Troie en prose61. [COMENT TROYENS ENVAHISSENT LI (ou LE) TEMPLE
ET PRISTRENT DAME ELENE Guido delle Colonne - Historia destructionis Trojae, VII, passim... Paris et Deyfebus in lacrimis a rege obtenta licencia naves intrant. Solutis itaque funibus, subductis anchoris, et velis elevatis, in altum naves ipse in nomine deorum Iovis et Veneris in altum pelagus se impingunt, et eis felici navigacione potitis, ad sparsas Ciclades applicunt, insulas videlicet Romanie. quas dum velut ignotas robusto remige trsnsire contendunt, navigantes in ipsis circa Grecie finitima littora striccius inherendo, casus eis obviam obtulit quandam navim. in hac igitur navi rex quidam de maioribus Grecie, Menelaus nomine, navigabat, qui a duce Nestore tunc temporis evocatus apud Piram civitatem se cum ipso navigio dirigebat. Erat autem iste Menelaus Agamenonis regis frater, habens Helenam in uxorem. Hec enim Helena diebus illis mirabili speciositate vigebat, soror Castoris et pollucis regum, qui tunc in Cnestar civitate de eorum regno insimul morabantur, educentes cum eis eorum neptem Hermionam, natam ex Helena supradicta. Troiani vero dum navim ipsam inspicerent, viderunt eam ab eorum obviacione flexo remige declinare et ideo nec illi illos nec illi eos agnoscere potuerunt. Quare Troyani naves, secundis ventis afflantibus, salubri cursu divertunt et veniunt in quandam insulam nomine Cythaream... Erat autem in hac insula Cytharea quoddam templum in honorem Veneris ex antiquo constructum, mire pulchritudinis et diviciis multum plenum... Paris in comitiva multorum decenter ornatus accessit ad templum, et... oblaciones suas in multa auri et argenti copia inmensa prodigalitate profudit. Fuerat enim Paris pulchritudine multa decorus, omnes suos et etiam alios in forma precellens. Quem ut aspexerunt astantes in templo, de eius pulchritudine mirati sunt valde et de regiis aspparatibus quibus ipse inclitua apparebat... Sed loquax fama, que multas vires acquirit eundo,... ad aures Helene de pulchritudine Paridis ... pervenit... Helene animum inconsulta flagrancia concitavit ut optaret ad ipsius festivitatis sollempnia se conferre gaudia visura festiva et inspectura ducem Frigie nacionis... Quod postquam Paridi notum factum est reginam videlicet Helenam, Menelay regis uxorem, ad templum ipsius Veneris accessisse in multa comitiva suorum apparatu mirabili, Paris excellenter ornatus pervenit ad templum. Audiverat enim, fama predicante iam diu, Helenam, Castoris et Pollucis regum sororem, incredibili speciositate vigere. Quam ut vidit, invidit, dum de facili facibus accensus Veneris in Veneris templo desiderio fluctuat anxios. Et diligenter in Helenam figens intuitum siggilatim eius membra tanto decore respersa subtiliter contemplatur... Summo igitur studio Paris iuxta Helenam, modestie finibus non omissis, fit proprior et dum in eius lumina figit intuitum, Helena intuentis aspectus ex suorum aspectibus mutua relacione repensat. Placuit enim Helene forma Paridis plus quam de eo perambula predixere preconia, cum de eius forma sibi sit ipsa iudex et testis, asserens in corde suo nusquam vidisse hominem similis speciei nec qui tantum suo affectui conveniret. Numquid ergo Helena ad festiva solacia que fiebant in templo flectit intuitus aut ad aliena colloquia vertit caput. Sane inspiciendi Paridem aviditate correpta curis tota deprimitur, ad aliud inspectura sua lumina non retorquens. Quam dum Paris percipit sibi suis luminibus blandientem, gaudet suos radios visuales visualibus Helene radiis commisceri, et sic per mutuas et placidas visiones sibi invicem consonantes communis amoris vehementiam manifestant, et dum ambo cogitant in seipsis qualiter eorum unusquisque alteri sue intencionis archana revelet, ausus est Paris per intersigna vocis vicaria primicias exsolvere voti sui. Sed Helena, tamquam ardore tunc excussa consimili, sentit Paridis appetitum et signa similia rependit eidem. Monet eciam nutu eum ut inter tumultus ludencium fiat sibi magis propinqus. Ad quod Paris, omni pudoris omissa caligine, sessioni Helene vicinius appropinquat, et quod signis latenter commiserat latenti tamen et submissa voce vulgavit. Et sic vacantibus aliis ad ea que iocose fiebant in templo nec advertentibus illorum insidias amatorum, unus alteri quicquid gestierat in animo resolutis in suspiria vocibus propalavit, et quicquid de optatis eorum fieri deberet inter se brevi perstrinxere sermone. Quo facto Paris ab Helena humili obtenta licencia in comitiva suorum templum exivit, quem exeuntem Helena, dum potuit eundem videre, dulcibus est aspectibus insequta. Procedente ergo Paride, letus sed amore vexatus, suas pervenit ad naves, ubi confestim omnes sui maiores exercitus ad se vocari mandavit, et ipsis cohactis in unum, sic est eos animosis vocibus alloqutus : « Dico quod, si laudabile vobis apparet, veniente noctis umbraculo, omnes in arma furtive surgamus et irruamus in templum ad depopulacionem ipsius, viros et eciam mulieres existentes in illo captos nostras deducamus ad naves et precipue Helenam, quam si captam deducere poterimus apud Troyam, ex eius capcione spes certa resultat quod ob commutacionem ipsius de facili poterit rex Priamus suam recuperare sororem... » Factum est autem quod, nocte sidera publicante et ad occasum luna vergente, Troyani sub ipsius noctis silencio arma capiunt, et armati, relictis navibus in tuta custodia armatorum, subito templum intrant, et irruentes in illos quos invenerunt in illo, ab hostili suspicione securos, in ore gladii inermes capiunt et captos adducunt ad naves, bona eorum queque diripiunt, templum spoliant et universa predantur. Reginam Helenam et omnes eius comites Paris propria manu cepit, in qua nullius resistencie contradiccionem invenit, dum animasset eam consensus pocius quam dissensus. Ducitur ergo per Paridem cum omnibus suis ad naves, et in eis ipsa dimissa sub fida custodia, Paris iterum rediit ad predam... Fit igitur finis bello et Troyani, obtenta victoria, gaudentes revertuntur ad naves, nichil preciosum relinquentes in templo, ex cuius predas multas et innumerabiles divicias quesierunt... Existente vero Paride apud Thenedon, prout ibi felix applicuit, regina Helena inter captivos alios luctuosos multa, ut videbatur astantibus, torquetur angustia, dum pectus et faciem continuis luctualibus lacrimis irrigaret et singultuosis vocibus regem virum regesque fratres, filiam et patriam natosque defleret, que crebris ululatibus inquieta nullo cibo aut potu potitur. Quod Paris pro molesto gerens et gravi, solari Helenam humilibus et piis verbis accedit. Et quia dolores eximios Helena producebat,nec eam ad consolationis spiritum Paris reducere poterat aut solamen, velut iracundia motus adversus Helenam prosiliit in hec verba : « Quid est hoc, domina, quod tam cotidiano dolore concuteris nec quiescis ? Quis est ille qui tot dolorosas voces audire per tolleranciam diu posset, cum die nocteque lamentis vaces et lacrimis ? an putas quod tibi ipsi non obsit et tue opersone non inferat detrimentum ? sane saturata esse debes tantis ex lacrimis ; si tot gustasses continuos potus aque quot lacrimas diceris sorbuisse, velud supervacue pleno de pectore iam manarent... » Ad hec Helena, detersis lacrimis, Paridi sic respondit : « Scio, domine, velim nolim, habere necesse tuas exequi voluntates, cum femina non possit potencie prevalere virili et precipue in captivitate detenta » Cui Paris : « Nobilissima domina, quecumque mandaveris, infallibiliter complebuntur ». Et ea statim per manum accepta, modica violencia intermixta, a propria sessione levavit ipsam, secum ad locum adducens ubi in maximo apparatu multa ordinata fuere ut ibi secrecius inter se de singulis conferre liceret... |
Merci au professeur Francesco Chiappinelli, auteur de
l'Impius
Aeneas, de nous avoir fourni ces textes.