![](../images/mariage.jpg)
Le mariage d'Ulysse et Pénélope - Gravure d' Angelo Monticelli tirée du Costume Ancien ou Moderne de Jules Ferrario, Milan 1821
L'Odyssée donne assez peu de renseignements sur la vie d'Ulysse avant la guerre de Troie, et en particulier sur son mariage. Mais les mythographes et les compilateurs comblent aisément certaines lacunes.
I- Ulysse prétendant d'Hélène
Euripide et Isocrate en particulier avaient en leur temps raconté l'épisode des nombreux prétendants à la main d'Hélène, mais sans en développer la liste. C'est à Apollodore qu'il revient de broder sur cet événement, et d'y faire participer Ulysse (Bibliothèque, III, 10, 8-9) :
[8] παρεγένοντο δὲ εἰς Σπάρτην ἐπὶ τὸν Ἑλένης γάμον οἱ βασιλεύοντες Ἑλλάδος. ἦσαν δὲ οἱ μνηστευόμενοι οἵδε: Ὀδυσσεὺς Λαέρτου, Διομήδης Τυδέως, Ἀντίλοχος Νέστορος, Ἀγαπήνωρ Ἀγκαίου, Σθένελος Καπανέως, Ἀμφίμαχος Κτεάτου, Θάλπιος Εὐρύτου, Μέγης Φυλέως, Ἀμφίλοχος Ἀμφιαράου, Μενεσθεὺς Πετεώ, Σχεδίος <καὶ> Ἐπίστροφος <Ἰφίτου>, Πολύξενος Ἀγασθένους, Πηνέλεως <Ἱππαλκίμου>, Λήιτος <Ἀλέκτορος>, Αἴας Ὀιλέως, Ἀσκάλαφος καὶ Ἰάλμενος Ἄρεος, Ἐλεφήνωρ Χαλκώδοντος, Εὔμηλος Ἀδμήτου, Πολυποίτης Πειρίθου, Λεοντεὺς Κορώνου, Ποδαλείριος καὶ Μαχάων Ἀσκληπιοῦ, Φιλοκτήτης Ποίαντος, Εὐρύπυλος Εὐαίμονος, Πρωτεσίλαος Ιφίκλου, Μενέλαος Ἀτρέως, Αἴας καὶ Τεῦκρος Τελαμῶνος, Πάτροκλος Μενοιτίου. [9] τούτων ὁρῶν τὸ πλῆθος Τυνδάρεως ἐδεδοίκει μὴ <προ>κριθέντος ἑνὸς στασιάσωσιν οἱ λοιποί. ὑποσχομένου δὲ Ὀδυσσέως, ἐὰν συλλάβηται πρὸς τὸν Πηνελόπης αὐτῷ γάμον, ὑποθήσεσθαι τρόπον τινὰ δι᾽ οὗ μηδεμία γενήσεται στάσις, ὡς ὑπέσχετο αὐτῷ συλλήψεσθαι ὁ Τυνδάρεως, πάντας εἶπεν ἐξορκίσαι τοὺς μνηστῆρας βοηθήσειν, ἐὰν ὁ προκριθεὶς νυμφίος ὑπὸ ἄλλου τινὸς ἀδικῆται περὶ τὸν γάμον. ἀκούσας δὲ τοῦτο Τυνδάρεως τοὺς μνηστῆρας ἐξορκίζει, καὶ Μενέλαον μὲν αὐτὸς αἱρεῖται νυμφίον, Ὀδυσσεῖ δὲ παρὰ Ἰκαρίου μνηστεύεται Πηνελόπην. |
[8] Les rois de l'Hellade arrivèrent à Sparte pour demander Hélène en mariage. Voici les noms des prétendants : Ulysse, fils de Laërte ; Diomède, fils de Tydée ; Antiloque, fils de Nestor ; [...] Ménélas, fils d'Atrée ; Ajax et Teucer [Teucros], fils de Télamon ; Patrocle, fils de Ménoetios. |
II- Ulysse époux de Pénélope
Sur la famille de Pénélope, l'Odyssée n'est pas non plus très disserte. Outre le nom d'Icarios, père de Pénélope, nous apprenons seulement qu'il est toujours en vie (II, 132-133 et 194) et que Pénélope a une jeune soeur, Iphthimé (IV, 795-801) :
ἔνθ᾽ αὖτ᾽ ἄλλ᾽ ἐνόησε θεά, γλαυκῶπις Ἀθήνη: εἴδωλον ποίησε, δέμας δ᾽ ἤικτο γυναικί, Ἰφθίμῃ, κούρῃ μεγαλήτορος Ἰκαρίοιο, τὴν Εὔμηλος ὄπυιε Φερῇς ἔνι οἰκία ναίων. πέμπε δέ μιν πρὸς δώματ᾽ Ὀδυσσῆος θείοιο, 800ἧος Πηνελόπειαν ὀδυρομένην γοόωσαν παύσειε κλαυθμοῖο γόοιό τε δακρυόεντος. |
Athéna dont l'oeil étincelle eut alors une idée : |
C'est encore à Apollodore de compléter l'arbre généalogique de Pénélope (Bibl. III, 10, 4-7) et d'expliquer pourquoi, en tant que frère d'Icarios, Tyndare a eu son mot à dire dans le mariage d'Ulysse :
[4] εἰσὶ δὲ οἱ λέγοντες Ἀφαρέα μὲν καὶ Λεύκιππον ἐκ Περιήρους γενέσθαι τοῦ Αἰόλου, Κυνόρτου δὲ Περιήρην, τοῦ δὲ Οἴβαλον, Οἰβάλου δὲ καὶ νηίδος νύμφης Βατείας Τυνδάρεων Ἱπποκόωντα Ἰκάριον. [5] Ἱπποκόωντος μὲν οὖν ἐγένοντο παῖδες Δορυκλεὺς Σκαῖος Ἐναροφόρος Εὐτείχης Βουκόλος Λύκαιθος Τέβρος Ἱππόθοος Εὔρυτος Ἱπποκορυστὴς Ἀλκίνους Ἄλκων. τούτους Ἱπποκόων ἔχων παῖδας Ἰκάριον καὶ Τυνδάρεων ἐξέβαλε Λακεδαίμονος. οἱ δὲ φεύγουσι πρὸς Θέστιον, καὶ συμμαχοῦσιν αὐτῷ πρὸς τοὺς ὁμόρους πόλεμον ἔχοντι: καὶ γαμεῖ Τυνδάρεως Θεστίου θυγατέρα Λήδαν. αὖθις δέ, ὅτε Ἡρακλῆς Ἱπποκόωντα καὶ τοὺς τούτου παῖδας ἀπέκτεινε, κατέρχονται, καὶ παραλαμβάνει Τυνδάρεως τὴν βασιλείαν. [6] Ἰκαρίου μὲν οὖν καὶ Περιβοίας νύμφης νηίδος Θόας Δαμάσιππος Ἰμεύσιμος Ἀλήτης Περίλεως, καὶ θυγάτηρ Πηνελόπη, ἣν ἔγημεν Ὀδυσσεύς: Τυνδάρεω δὲ καὶ Λήδας Τιμάνδρα, ἣν Ἔχεμος ἔγημε, καὶ Κλυταιμνήστρα, ἣν ἔγημεν Ἀγαμέμνων, ἔτι τε Φυλονόη, ἣν Ἄρτεμις ἀθάνατον ἐποίησε. [7] Διὸς δὲ Λήδᾳ συνελθόντος ὁμοιωθέντος κύκνῳ, καὶ κατὰ τὴν αὐτὴν νύκτα Τυνδάρεω, Διὸς μὲν ἐγεννήθη Πολυδεύκης καὶ Ἑλένη, Τυνδάρεω δὲ Κάστωρ [καὶ Κλυταιμνήστρα]. |
[4] Certains soutiennent qu'Apharée et Leucippos étaient les enfants de Périérès, le fils d'Aiolos ; que Cynortas engendra Périérès, Périérès Oebalos ; qu'Oebalos engendra Tyndare, Hippocoon et Icarios, de la Naïade Batia. |
On remarque donc, dans cette généalogie prestigieuse, que Pénélope est la cousine de Clytemnestre et de Castor, même si elle n'est pas du même sang qu'Hélène et Pollux. Quant à son mariage avec Ulysse, c'est Pausanias qui en rend compte (III, 12, 1 et III, 20, 10):
[1] ἰόντι δὲ ἐκ τῆς ἀγορᾶς κατὰ τὴν ὁδὸν ἣν Ἀφεταΐδα ὀνομάζουσι, τὰ καλούμενα Βοώνητά ἐστι: καί με ὁ λόγος ἀπαιτεῖ πρότερα εἰπεῖν τὰ ἐς τὴν ἐπίκλησιν τῆς ὁδοῦ. τοῖς μνηστῆρσιν Ἰκάριον τῆς Πηνελόπης φασὶν ἀγῶνα προθεῖναι δρόμου: καὶ ὅτι μὲν Ὀδυσσεὺς ἐκράτει, δῆλά ἐστιν, ἀφεθῆναι δὲ αὐτοὺς λέγουσιν ἐς τὸν δρόμον διὰ τῆς ὁδοῦ τῆς Ἀφεταΐδος. |
[1] Si en sortant de la place vous prenez par la rue des Barrières, vous trouverez une maison qu'ils appellent encore aujourd'hui le Boonète. Mais avant que de dire ce que c'est, il est bon d'expliquer d'où la rue même a pris son nom. Ils disent donc qu'Icarius père de Pénélope voulant marier sa fille, la proposa pour prix à quiconque surpasserait les autres à la course. Il est certain qu'Ulysse fut victorieux et qu'il eut Pénélope. La lice où l'on courut était cette rue, et parce qu'elle était fermée de deux barrières, le nom lui en est resté. |
[10] τὸ δὲ ἄγαλμα τῆς Αἰδοῦς τριάκοντά που στάδια ἀπέχον τῆς πόλεως Ἰκαρίου μὲν ἀνάθημα εἶναι, ποιηθῆναι δὲ ἐπὶ λόγῳ φασὶ τοιῷδε. ὅτ᾽ ἔδωκεν Ὀδυσσεῖ Πηνελόπην γυναῖκα Ἰκάριος, ἐπειρᾶτο μὲν κατοικίσαι καὶ αὐτὸν Ὀδυσσέα ἐν Λακεδαίμονι, διαμαρτάνων δὲ ἐκείνου δεύτερα τὴν θυγατέρα ἱκέτευε καταμεῖναι καὶ ἐξορμωμένης ἐς Ἰθάκην ἐπακολουθῶν τῷ ἅρματι ἐδεῖτο. [11] Ὀδυσσεὺς δὲ τέως μὲν ἠνείχετο, τέλος δὲ ἐκέλευε Πηνελόπην συνακολουθεῖν ἑκοῦσαν ἢ τὸν πατέρα ἑλομένην ἀναχωρεῖν ἐς Λακεδαίμονα. καὶ τὴν ἀποκρίνασθαί φασιν οὐδέν: ἐγκαλυψαμένης δὲ πρὸς τὸ ἐρώτημα, Ἰκάριος τὴν μὲν ἅτε δὴ συνιεὶς ὡς βούλεται ἀπιέναι μετὰ Ὀδυσσέως ἀφίησιν, ἄγαλμα δὲ ἀνέθηκεν Αἰδοῦς: ἐνταῦθα γὰρ τῆς ὁδοῦ προήκουσαν ἤδη τὴν Πηνελόπην λέγουσιν ἐγκαλύψασθαι. |
[10] Et à trente stades de la ville vous trouvez une statue de la Pudeur, qui a été posée là par Icarius pour la raison que je vais dire. Icarius ayant marié sa fille à Ulysse voulut engager son gendre à fixer son domicile à Sparte, mais inutilement ; frustré donc de cette espérance il tourna ses efforts du côté de sa fille, la conjura de ne le point abandonner, et au moment qu'il la vit partir pour Ithaque il redoubla ses instances et se mit à suivre son char. |
III- Le lit d'Ulysse
En revanche, l'Odyssée développe le bel épisode du lit qu'Ulysse construisit de ses mains après son mariage, et que Pénélope ordonne de déplacer hors de la chambre, pour s'assurer que celui qui se présente à elle n'est pas un imposteur (XXIII, 183 sqq)
“ὦ γύναι, ἦ μάλα τοῦτο ἔπος θυμαλγὲς ἔειπες: τίς δέ μοι ἄλλοσε θῆκε λέχος; χαλεπὸν δέ κεν εἴη καὶ μάλ᾽ ἐπισταμένῳ, ὅτε μὴ θεὸς αὐτὸς ἐπελθὼν ῥηϊδίως ἐθέλων θείη ἄλλῃ ἐνὶ χώρῃ. ἀνδρῶν δ᾽ οὔ κέν τις ζωὸς βροτός, οὐδὲ μάλ᾽ ἡβῶν, ῥεῖα μετοχλίσσειεν, ἐπεὶ μέγα σῆμα τέτυκται ἐν λέχει ἀσκητῷ: τὸ δ᾽ ἐγὼ κάμον οὐδέ τις ἄλλος. θάμνος ἔφυ τανύφυλλος ἐλαίης ἕρκεος ἐντός, ἀκμηνὸς θαλέθων: πάχετος δ᾽ ἦν ἠΰτε κίων. τῷ δ᾽ ἐγὼ ἀμφιβαλὼν θάλαμον δέμον, ὄφρ᾽ ἐτέλεσσα, πυκνῇσιν λιθάδεσσι, καὶ εὖ καθύπερθεν ἔρεψα, κολλητὰς δ᾽ ἐπέθηκα θύρας, πυκινῶς ἀραρυίας. καὶ τότ᾽ ἔπειτ᾽ ἀπέκοψα κόμην τανυφύλλου ἐλαίης, κορμὸν δ᾽ ἐκ ῥίζης προταμὼν ἀμφέξεσα χαλκῷ εὖ καὶ ἐπισταμένως, καὶ ἐπὶ στάθμην ἴθυνα, ἑρμῖν᾽ ἀσκήσας, τέτρηνα δὲ πάντα τερέτρῳ. ἐκ δὲ τοῦ ἀρχόμενος λέχος ἔξεον, ὄφρ᾽ ἐτέλεσσα, δαιδάλλων χρυσῷ τε καὶ ἀργύρῳ ἠδ᾽ ἐλέφαντι: ἐκ δ᾽ ἐτάνυσσα ἱμάντα βοὸς φοίνικι φαεινόν. οὕτω τοι τόδε σῆμα πιφαύσκομαι: οὐδέ τι οἶδα, ἤ μοι ἔτ᾽ ἔμπεδόν ἐστι, γύναι, λέχος, ἦέ τις ἤδη ἀνδρῶν ἄλλοσε θῆκε, ταμὼν ὕπο πυθμέν᾽ ἐλαίης.” |
« Femme, ce mot que tu m'as dit m'a meurtri l'âme. |
Références des traductions
- Traductions de l'Odyssée : Philippe Jaccottet (1955)
- Traductions de Pausanias : abbé Gedoyn (1794) sur ce site Méditerranées
- Traductions d'Apollodore : Ugo Bratelli (2001-2003) sur le site Nimispauci