Dans la mythologie classique, les deux jumeaux étaient frères de Clytemnestre et Hélène, tous deux fils de Léda, mais de pères différents : Tyndare pour Castor et Clytemnestre, Zeus pour Pollux et Hélène, qui étaient donc immortels. Mais les variantes du mythe sont nombreuses : les Kypria en particulier parlent d'Hélène comme d'une fille de Némésis et Pindare, d'une immortalité à jours alternés pour Castor et Pollux. Pour les Romains, les deux frères seraient devenus une constellation, celle des Jumeaux. Les auteurs tardo-latins et médiévaux au contraire en parlent comme de mortels comme les autres, sans aucun lien avec les anciens mythes. Seul Joseph of Exeter, qui pourtant insiste sur leur amour fraternel, critique les anciens pour les avoir transformés en dieux célestes qui continuent, en tant que constellation des Jumeaux, à orienter les marins pendant les tempêtes.


Clément d'Alexandrie - Protrepticum II 30,5

Qu'on ajoute (aux autres témoins) l'auteur des Kypria qui écrit :

« Castor est mortel, et à lui est destinée la mort, tandis qu'est immortel Pollux, fils d'Arès ».

Darès le Phrygien - De excidio Troiae

V- Antenor, ut Priamus imperauit, nauim conscendit, et [...] in Achaiam uenit. Inde ad Castorem et Pollucem delatus, coepit ab his postulare, ut Priamo satisfacerent, et ei Hesionam sororem redderent. Castor et Pollux negauerunt iniuriam Priamo factam esse, sed Laomedontem eos priorem laesisse : Antenorem discedere iubent.

Anténor obéit, et partit pour l'Achaïe, d'où s'étant rendu auprès de Castor et de Pollux, il les pria de donner satisfaction au roi, en lui faisant rendre sa soeur. Ces princes lui répondirent qu'ils n'avaient fait aucune injure à Priam, et que Laomédon les avait insultés le premier. Après cette réponse, ils lui ordonnèrent de se retirer.

XI- Agamemnon postquam Spartam uenit, fratrem consolatus est, et placuit ut per totam Graeciam conquesturi mitterentur ad conuocandos Graecos, et Troianis bellum indicendum [...] Castor et Pollux in recenti, postquam audierunt Helenam sororem suam raptam, nauem ascenderunt et secuti sunt. Lesbo nauim soluerunt ; maxima tempestate correpti, nusquam comparuerunt : postea dictum est, eos immortales factos. Itaque Lesbios nauibus eos usque ad Troiam quaesitum isse, neque eorum uestigia usquam inuenta domi renuntiasse.

Arrivé à Sparte, Agamemnon s'occupa d'abord de consoler son frère ; ensuite ces deux princes envoyèrent dans toute la Grèce des courriers pour informer les rois et les peuples de l'affront qu'ils venaient de recevoir, les engager à s'assembler, à prendre les armes et à déclarer la guerre aux Troyens. [...] Castor et Pollux, ayant appris l'enlèvement de leur soeur Hélène, montèrent aussitôt sur un vaisseau et se mirent à sa poursuite. Ils relâchèrent d'abord à Lesbos ; mais s'étant remis en mer, ils furent assaillis d'une violente tempête : comme ils ne reparurent plus, le bruit courut quelque temps après qu'ils avaient été reçus parmi les dieux immortels. Les Lesbiens craignant donc qu'ils ne se fussent égarés, mirent un vaisseau en mer pour aller à leur découverte ; après s'être avancés jusqu'au rivage de Troie, ils rapportèrent à leurs concitoyens qu'ils n'avaient rencontré leurs traces nulle part.

Josephus Iscanus, Daretis Ylias III 427-473

Submersio Castoris et Pollucis
Ast ubi gesta Frigum geminos vulgata Lacones
Concussere, fremunt ambo, dolor excitat ambos,
Ambos ira quatit. Non sic orbata leones
430 Lustra indignati lugent, non fulminis ales
Sic gemit elinguis inopina silentia nidi.
Haut mora, conscendunt classem Lesboque relicta,
Dum preceps animus et nil decoctius audet
Ira recens, nullos exspectatura sequentes
435 Haurit iter fluidum pietas memor. Alta tenebat
Castor, et Yliacas iam iam poscebat harenas
Excidium latura ratis. Nox obviat atra
Defensura Friges armatique aeris ira
Instrepit et geminis expugnat vela procellis.
440 0 pietas, qua nulla Deum presentius ambit
Virtus! 0 mitis fraterni candor amoris!
Sola hec in geminos cessit discordia fratres,
Discordes habuisse metus; hic illius, ille
Huius fata timet, quotiensque illabitur equor
445 Invergitque latus puppis subitura profundum,
Equoris occursum certatim vertice prono
Anticipare parant et sic proclamat uterque:
”In me, dira Thetis, in me, sevissime Triton,
Has intende minas, tantos molire tumultus;
450 Hunc serves, huic parce, precor”. Tandem acrius aucto
Incumbente Notho nil iam sperante carina
Ledei iuvenes nexis per colla lacertis
Nata simul simili deponunt corpora fato.
Desine, Cicropii funesta licentia pagi,
455 Incestos generare deos! Non fabula celum,
Sed virtus non ficta dabit. Quos cecus ab alto
Mersit in ima furor, in summos erigis axes
Et similes Iovis esse iubes. Quos ignis in auras,
In scopulos sparsit fluctus, mentiris adeptos
460 Sidera gentilisque preces deludis acerre.
Tindaridis, quos hausit hiems, dans Attica celum
Fabula Castoreos casus Pollucis in ortum
Fingit et alterni redimit dispendia :Fati.
At neutrum testata deum feralis utrique
465 Atropos iniecit laqueum, quo fortibus egros,
Quo sontes placidis, inopes quo regibus equat.
Sola tamen Fatis Ledeum Lesbos amorem
Concessisse negat raptosque secuta Lacones,
Quos nec apud Frigios, mediis nec repperit undis,
470 Credidit esse deos sterilique reversa favore
Diis urbes auxit, thure aras, marmore templa.
Sic Britonum ridenda fides et credulus error
Arturum exspectat exspectabitque perenne.

Benoît de Sainte-Maure - Roman de Troie en prose

45. Come Castor li respondi.

Antenor ne fist plus longue demouree, mais maintenant s'en vint en la nef et tant esploita que il ariva a Isse, ou il trova Castor et Polus et leur dist son message sanz rienz celer. Cil respondirent qu'il n'avoient onques forfait a Priant, « mes voirs est que son père nos fist jadis un outrage dont nos preïmes la venjance, por quoi vos parolles ne vostre rei ne prisons nos rien, et mieux amons guerre de li que pais, quar jamais bons amis ne poons estre : donc tieigne chascun ce que il a gaignié. Et a vos meïsme disons nous que celui ne vos ama gueire qui ça vos envoia. Aies vos ent avant que pis ne vos aveigne, quar poi amés vostre vie, quant vos ci arivastes ».

68. Coment Castor et Polus se mistrent en mer por aler a Troie.

D'autre part, Castor et Polus, qui estoient frères dame Elaine, quant il sorent la novelle, si mandèrent par toute Grèce a leurs amis et s'asemblerent et firent apareillier lor nefz ; et, anchois que la quinzaine fust passée que Paris avoit Elaine prise, se mistrent ces dous en mer por aler vers Troie. Et maintenant qu'il furent dou port partis, une tormente lor prist en mer si grant que l'en quide que eauz et toute lor compaignie noiassent en la mer, quar onques puis ne furent veus. Veez ci beau commencement que cil orent por dame Elaine, qui leur serour estoit.

Guido delle Colonne, Historia destructionis Troiae

l.V - Quod Anthenor audiens illico festinauit ad nauim et intrans in ipsam statim uentorum ductibus se commisit et ipso nauigante feliciter peruenit Achayam, ubi reges Castor et Pollux, de quibus supra dictum est, moram insimul protrahebant. Ad hos Anthenor, de naui descendens, accessit, et, eis exposita sue legationis forma sibi date per Priamum de sue restititione sororis et illatis ab ipsis iniuriis sine causa, de suorum morte parentum, sue vrbis excidio, et de rerum depopulatione suarum, ad predicta exposita per Anthenorem sic Castor irato sermone respondit : « Amice, quisquis es, nec credimus nec putamus Priamum offendisse indebite, cum Laumedon rex, eius genitor, causam prestiterit mali sui, qui tamquam incautus inconsulte prorumpens offensam primus intulerit in quosdam terre nostre maiores. Eius igitur odium magis appetimus quam querere pacem ipsius, cum tam per premissa quam sequentia premissorum aduersus ipsum et suos hostilitatis spiritum assumpserimus. Nec te multum, credo, dilexit qui te fuit ad huius legationis tractatum ortatus, cum et tu vitam tuam tibi parum caram esse monstraueris qui ob talem rem fines nostros presumpseris attigisse. Nulla igitur mora te teneat in hac terra, quia nisi discesseris festinanter, tue uite discrimen te senties subiturum ». Anthenor autem hiis uerbis auditis illicentiatus recessit ab ipsis, ad nauim accellerat, et anchoris subductis a mari statim cum Anthenore uelificat ipsa nauis et recte nauigans uersus Pilon, ibi sanus applicuit, vbi dux Nestor in multorum suorum comitiua nobilium morabatur.

l. VIII - Et sic de communi assensu omnium presencium tunc ibidem Agamenonem regem, multe strennuitatis uirum, omnis sani consilii discretione uigentem, in imperatorem eorum assumpserunt et ducem. Et data ei omnis plenitudinis potestate, dicti fratres Castor et Pollux, putantes Troyanos nondum in Frigiam peruenisse, cum quibusdam eorum nauibus se inmittunt in mare, si forte predictam Helenam recuperare possent antequam Troyam contingeret applicare. Nonnulli uero dixerunt quod dicti fratres, uocacione nullatenus expectata, statim postquam de raptu Helene ad eos fama peruenit, se in mare cum multo nauigio inmiserunt. Sed quicquid de hoc contigerit, fratribus ipsis mare intrantibus Troyanos uolentibus persequi, nondum per duos dies feliciter nauigauerant cum subito celum obductum nubibus obscuras induxit tenebras circumquaque, et uariis coruscacionibus tumida et interpollata luce micantibus, ruptis nubibus, mugiunt clamosa tonitrua, mentes nauigancium excitancia pre timore. In pluuiam igitur coacte nubes aquosos imbres effundunt, et inualescente uentorum rabie procellosa, tumet pelagus in fluctus maximos eleuatum. Cuius area aeris obscuritate facta nimium tenebrosa, exasperantibus nimbis aduersis, uaria cacumina fluctuum extolluntur, spumas eructancia crebras hinc inde, ex quibus nigrum pelagus, uelud ebulliens, conuertebatur in album. Nec mora, franguntur arbores, lacerantur uela, rumpuntur funes, sternuntur antenne, et omnia nauium earundem depereunt armamenta, disperguntur naues multa uentorum exacerbacione, una ab alia separata. Nauis autem illa in qua predicti fratres insimul nauigabant in potentia tempestatis aduerse fractis themonibus et eius arboribus multo stridore collisis proprio remige destituta fertur per pelagus incerto itinere nunc huc et aduersis fluctibus nunc illuc, que dum multa fatigacione nunc recta nunc obliqua per mare discurreret, demum exhausta maris hiatibus, propriis dissuta carinis, auulsis tabulis, nullo alio uidente, demergitur inter fluctus, inter quos predicti duo fratres et ceteri nauigantes in ipsa, prout uere putatur, periere submersi. Sic et alie naues sequaces ipsius, simili tempestate correpte, in diuersis locis pelagi perierunt. Horum autem fratrum mors dum gentibus esset incognita et de eorum morte nullus esset qui causam certitudinis perhiberet, quidam credere uoluerunt eos diuino munere factos deos et viuos, vt uoluit antiqua gentilitas, translatos in celum. Hinc est quod poete dixerunt eos in celum assumptos constituisse signum in zodiaci circulo quod usque in hodiernum diem signum dicitur geminorum quia ex hiis geminis fratribus constitutum, licet antiqui philosophi dixerunt ideo geminorum signum appellari quia geminis diebus plus quam in aliis signis sol sub zodiaco decurrens moratur in illo. Et sic quicquid dictum sit, duo fratres predicti pro eorum Helene recuperatione sororis necis eorum tales primicias exsoluerunt.


Merci au professeur Francesco Chiappinelli, auteur de l'Impius Aeneas, de nous avoir fourni ces textes.

Vous pouvez naviguer sur le site : Cultura e scuola
Si vous voulez lui écrire, vous pourrez le faire à cette adresse :