La Chronographia de Jean Malalas (VIe siècle après JC) est la plus ancienne des chroniques byzantines que nous ayons conservées ; on ne dispose pour le texte grec que d'un manuscrit unique conservé à Oxford, mais on en connaît par ailleurs une traduction slave. L'ouvrage, ambitieux, couvre l'histoire du monde, de la Bible à l'époque de Justinien. Le livre V est en partie consacré à l'évocation de la guerre de Troie, que l'auteur situe sur le même plan historique que le règne du roi David. On trouvera le texte grec édité par L. Dindorf en mode image sur la toile ; voici la traduction latine qui en a été proposée dans l'édition de Bonn en 1831.
V 91 Davidis temporibus regnavit ad Ilion, sive Phrygiam, Priamus Laomedontis filius. Eo regnante, Ilium Dardanumque, Troia simul, omnisque Phrygum terra a Graecis devastata sunt : quorum duces celebriores fuerunt Agamanon et Menelaus cum Neoptolemo Pyrrho caeterisque qui arma contra Ilium moverunt ob Helenae raptum, cuius amore Paris, qui et Alexander, captus fuerat. Erat enim Helena statura iusta, decora, papillis formosis, nivis instar alba, pulchris superciliis, eleganti naso, vultu optimo, crine crispo et subflavo, oculis grandiusculis, gratiosa, voce suavi, stupendum denique ob formam inter feminas spectaculum ; annum autem tunc temporis agebat vigesimum sextum. Causa vero, quae Troiae, Phrygiae regionibus, regnisque omnibus ruinam invexit huiusmodi fuisse perhibetur.
92 Nato ex Hecuba Paride, pater eius Priamus oraculum Apollinis consuluit, quid de filio sibi nato sperandum esset. Responsum vero vates hoc dedit : Natus est tibi filius Paris puer infestus : qui tricesimum attingens annum exitium regnis Phrygiis allaturus est. Haec ubi audisset pater, mutato statim nomine Alexandrum eum vocavit et amandavit (sic, ndr) eum in agrum quendam. Amandram vocatum, agricolae cuidam nutriendum tradidit, usque dum impleti essent anni illi XXX oraculo designati. Priamus itaque, filio in agro relicto, muro magno agrum hunc cinxit urbemque Parium vocavit. Paris itaque hic educatus est, aetatem suam bonis artibus impendens. Ingeniosus itaque et eruditus evasit, et orationem laudatoriam in Venerem composuit, praedicans eam deabus omnibus superiorem, ne exceptis quidem Iunone aut Minerva. Cupiditatem enim Venerem esse dixit: ex cupiditate autem omnia procreari. Inde de eo orta fabula, arbitrum illum constitutum fuisse inter Palladem, Iunonem et Venerem; Veneri autem detulisse victoriam, dato illi malo aureo. Dixit enim Venerem, id est Cupiditatem, omnia procreare, liberos, sapientiam, temperantiam, artes aliaque omnia, tam in brutis quam ratione praeditis.
93 neque ea maius esse neque melius quicquam. Sed et hymnum etiam in laudem eius composuit Paris, quem Cestum appellavit. Priamus itaque, exacto tandem anno post tricesimum secundo, praefinitum oraculo tempus iam praeteriisse ratus, mittit qui filium Alexandrum quem apprime dilexit ex agro illo honorifice educerent. Quia et rex ipse Priamus, proceribus, fratribus et civibus suis omnibus stipatus ad eum recipiendum exivit. Paris itaque Troiam ingressus est, anno aetatis suae tricesimo tertio, mense Xanthico sive Aprili. Quem cum vidit Priamus tam aspectu, robore et facundia ornatum iussit eum dona accipere ut in Graeciam proficiscens Daphnaeo Apollini sacra faceret, dicens : "Deus senectutis meae misertus mala denunciata avertit : tempus enim oraculi iam praeterlapsum est ". Priamus igitur Paridem demisit, datis illi muneribus pro omnibus Europae regibus ; quos etiam per literas hortatus est, ut filium Paridem sive Alexandrum, oraculum Apollinis adeuntem ut sacra ex voto faceret, pro dignitate exciperent. Paris itaque post LVII dies, quibus Troiae commoratus est, decimo octavo Desii sive Iunii mensis die discedit, acceptisque sibi donis regis quamplurimis et ascitis ex flore iuventutis Phrygiae .C. comitibus, inde solvens navigavit.
94 Pervenit vero ad urbem quandam Graeciae, nomine Spartam, ubi regnabat Menelaus Plisthenis filius. Qui quidem Menelaus apud Atreum Argivorum regem una cum Agamemnone regis filio enutritus fuerat, unde Atridae ambo vocati sunt. In ipso enim Paridis adventu in Spartam urbem expeditionem agitabat Menelaus una cum consanguineis suis propediem soluturus in Cretam insulam, ut ibi sacra Jovi et Europae faceret in urbe Gortyna. Positum nempe hic in more sibi habuit, anniversarium uti festum et sacrificia circa illud tempus quotannis institueret Europae in memoriam. Lectis itaque literis muneribusque acceptis, quae Priamus rex Phrygiae miseratt, Alexandrum sive Paridem amplexus est, nec minus honorifice eum excepit quam si filius suus fuisset. Constituit itaque ex suis qui ministrarent ei sociisque et pararent mensam aliaque omnia necessaria seorsum in palatio suo. Quin etiam licentiam ei concessit in urbe illa diebus quotquot vellet commorandi, usque dum vires suas navigatione exhaustas resumere potuerit: deinde vero ut abiret ad destinatum sacrificium Apollinis templo ex voto peragendum. Paridem itaque cum rebus ita omnibus instructissimum in palatio suo curasset, Menelaus navi conscensa in Cretam profectus est.
95 Interim vero, dum Cretae commoraretur Menelaus, Jovi Asterio et Europae sacra peragens in urbe Gortyna, quodam die contigit Helenam in hortum palatii sui descendere cum Aethra, Menelai cognata ex Pelope, et Clytaemnestra ab Europa genus ducente, ut sese ibi oblectaret. Paris autem in hortum forte despiciens Helenam vidit et observata forma ejus, juventutis flore, amore ejus captus est: atque Aethrae Menelai cognatae praedictae ope usus, Helenam corrupit. Et fuga demum rebus suis consulens navesque quas a Troia secum adduxerat conscendens, ipsam cum CCC pecuniarum libris ornatuque multo pretioso atque argento, comitante eam Aethra, Pelopis et Clytaemnestrae cognata, ab Europa oriunda, cum quinque ancillis cubiculariis avexit, sacrificioque in Graecia destinato et Apollinis templo insuper habitis, in adversam Sidonem navigavit indeque solvens in Aegyptum venit ad regem Proteum. Milites vero Menelai regis palatii custodes ubi de Helenae fuga edocti fuerant, animis consternati, sine mora tres milites ab urbe Sparta in Gortynam Cretae mittunt, qui regi Menelao nunciarent raptam esse a Paride Helenam unaque abductam Aethram, regis et Clytaemnestrae cognatam. Haec ubi audivit Menelaus, furore quasi quodam correptus est; ira etiam in Aethram vehementi commotus est, ut qui de illius castitate spem sane optimam sibi conceperat.
96 Statim itaque navim conscendens in Graeciam revertitur et Spartam veniens in omnes partes dimittit, qui Helenam cum Paride caeterisque requirant, sed nusquam invenerunt. Post aliquod vero temporis spatium, Paris ex Aegypto rediens Helenam cum pecuniis divitiisque eius omnibus secum advexit. Priamus autem et Hecuba, ubi Helenam cum Paride conspexerunt, egregiam foeminae formam mirati, quaenam esset et quibus orta parentibus eam sciscitati sunt; respondit Helena, se Alexandri sive Paridis cognatam esse, magisque ad Priamum et Hecubam quam ad Menelaum, Plisthenis filium, se pertinere. Quippe a Danao et Agenore Sidoniis seque ac Priamum genus ducere affirmavit. Ex Plesiona enim, Danai filia, nati sunt Atlas et Electra : Electrae autem filius fuit rex Dardanus, a quo Tros et Troiani reges. Addidit praeterea regem Dynam, Hecubae patrem, genus suum repetere a Phoenice, Agenoris filio. A Dyna autem Ledam etiam suam traxisse originem. His itaque verbis Priamum et Hecubam alloquta Helena, iuramento ab eis confirmari petiit, se ab illis proditum non iri, iuramento etiam testata eis se nihil omnino a Menelao surripuisse, bona vero sua solum secum tulisse.
97 Tum vero Hecuba amplexa eam osculata est, aliisque omnibus deinde chariores habuit. Edocti vero Agamemnon et Menelaus Helenam cum Paride ad Troiam pervenisse, legatos mittunt qui reddi Helenam postularent. Et quidem soror eius Clytaemnestra maxime hoc urgebat viro suo Agamemnoni Argivorum regi : quin et literas etiam Menelao dedit, Helenae tradendas, quibus reditum eius suadere nitebatur. Ante bellum itaque susceptum Menelaus ad Priamum contendit, uxorem Helenam sibi reddi postulans. Priamidae autem cum eam reddere renuerent omnino, in Troianos arma protinus sumpserunt Atridae, regulis etiam vicinis in belli societatem conductis. Sollicitatis itaque Peleo et uxore eius Thetide, Chironem etiam regem et philosophum Thetidis patrem exoratum habuerunt, ut Achilles Pelei et Thetidis filius sibi daretur socius. Eum itaque Chiron accersit ex insula ubi apud regem Lycomedem, Deidamiae patrem, commorabatur. Achilles itaque comitem sese Atridis adjunxit secum habens in exercitu suo MMM Myrmidonum (ita olim dicti, qui nunc Bulgari) inter quos Nestor fuit et Patroclus, castrorum praefectus, impetrantibus hoc ab his Chirone, Peleo et Thetide, ut Achillem comitarentur.
98 Exivit igitur Achilles, Argivis Myrmidonibusque suis solis stipatus adversus Ilium. Sed et Atridae, quosque etiam undique per Europam duces atque reges sollicitantes, hortati sunt uti classibus suis et exercitu instructi in societatem belli huius venirent. Congregati itaque sunt omnes in Aulide regione, indeque iam soluturi, cum tempestate oborta Calchas vates edixit oportere Agamemnonem filiam suam loci istius numini Dianae immolare. Ulisses igitur simulatis ab Agamemnone literis Argos profectus est atque inde filiam eius Iphigeniam abduxit. Quam pater Agamemnon ubi vidit acerbe flevit ; metuens autem sibi ab exercitu regibusque tradit illam Dianae victimam. Cum autem duceretur virgo ad Dianae templum ut immolaretur, ecce omnium in conspectu, regum et sacerdotis, exercitus virginisque, cerva viam scindebat mediam percurrens. Quam ut vidit sacerdos « hanc, inquit, comprehensam loco virginis date Dianae victimam ». Cervam itaque captam victimam fecerunt et Iphigeniam patri suo Agamemnoni reddiderunt ; quam tamen pater eius relictam sacerdotem in Dianae templo constituit. Exinde itaque rex ibi omnium ab exercitu factus est Agamemnon ; illinc vero exinde abeuntes in Troiam profecti sunt.
99 Graecos vero ad Troiam appropinquantes Troiani erumpentes propulsabant, ut ad litus eorum ne appellerent. Multi igitur utrimque ceciderunt, inter quos fuit Protesilaus ex Graecorum auxiliariis. Caeterum Graeci nihil cedentes sed oram Troiae maritimam tandem occupantes, naves suas funibus alligarunt : nocte vero ingruente, Troiani urbem repetiverunt portas suas obfirmantes. Nocte vero media Cygnus quidam Priami cognatus nec longe ab urbe habitans audito Graecorum ad Troiam adventu egressus ipse ex urbe Neandro cum copiis magnis Graecos adoritur ; commissoque per noctem proelio ab Achille occisus est, profligatusque est exercitus eius antequam dies illuxerat. Consilium itaque Graeci inierunt Ilio Troiaeque in proximo circumjacentes urbes praeoccupandi, ut quae Priami partes suscepissent. Iuramentis itaque se invicem obstringentes spolia quaecumque in medium eorum regibus exercituique universo se producturos ; secernebantur in hoc Achilles, Aiax Telamonius et Diomedes. Derepente igitur Diomedes Neandro Cygni Troianorum propugnatoris urbe occupata regionem eius depraedatur; filiisque eius duobus, Cebo et Cocarcho, filiaque Glauca(XI annorum virgine, egregiae formae) captivis abductis, regis regionisque eius bona omnia abripuit inque medium exercitum produxit.
100 Achilles interim cum Argivis et Myrmidonibus suis egressus Lesbum urbem aggreditur regionemque totam circumjacentem quae Phorbanti paruit ex cognatis Priami, Graecis pariter infensissimo. Occupatis autem urbe regioneque Achilles Phorbantem ipsum interfecit; regnoque eius spoliato filiam Diomedam captivam abduxit. Erat autem virgo candida, vultu rotundo, caesiis oculis, statura iusta, capillis subflavis, subsima, annos vero XXII nata. Redux vero Achilles reportatam a Lesbo praedam ad Graecorum exercitum deferebat. Rursus etiam egressus ad Pontum Euxinum regionem illam devastat praedamque abigit. Quin et Lyrnessum urbem cepit, Eetione rege, qui loci dominus erat, e medio sublato: cuius etiam uxorem Astynomen, quae et Chryseis dicta est, Chrysae Apollinis sacerdotis filiam captivam abduxit: abreptas etiam regis ipsius et regionis opes ad naves reportavit. Erat autem Astynome, quae et Chryseis, statura curta, gracilis,candida, flavicoma, naso eleganti, maxillis parvis, annos vero XIX nata. Sed et exercitum Cilicum quem sibi asciverat Troianorum in auxilium Eetion Achilles profligavit. Exinde vero discedens Legopolim petit: agebant hic Brissaeidae, Brissi, Priami patruelis, filii.
101 Vastata vero undique regione illa, urbi ipsi imminebat obsidione eam cingens. Plurimis autem occisis et occupata urbe, Hippodamiam quae et Briseis vocata est, Brisi filiam, Menetis Legopolitani regis uxorem captivam abduxit fratresque eius Andrum et Thymetem e medio sustulit. Menetes autem ipse tunc Legopoli quidem aberat in auxiliis Lycia et Lycaonia pro bello comparandis occupatus. Statim vero a captis ab Achille regione, urbe et uxore Hippodamia Menetes cum copiis suis a Lyciis et Lycaonibus redux, nihili itineri cedens, laborioso licet, Achillem cum copiis ipse defessus aggreditur proelioque commisso fortiter cum eo dimicavit, usque dum lancea percussus ab Eurytione quodam ex ducibus Achillei exercitus interfectus est ipse cum toto exercitu. Erat autem Hippodamia quae et Briseis procera, candida, maxillis pulchris, decora, iunctis superciliis, naso pulchro, oculis grandioribus, palpebris adhaerentibus, crispa, crinibus a tergo flexis, jocunda, annos nata XXI. Huius amore captus Achilles eam tentorio suo secreto sibi habuit nec ad exercitum adhibuit. Caeterum opes Astynomenque quae et Chryseis est aliaque omnia quae bello ceperat coram regibus exercituque toto in medium protulit.
102 Ubi vero omnibus innotuisset Achillem Brisi filiam, Menetis vero regis uxorem, cum ornatu eius omni apud se celasse, aegre hoc in eo tulerunt iraque in eum commoti sunt, quod ob amorem quem erga eam habuit periurus factus fuisset: quin et conviciis eum exceperunt, celatam amasiam ei exprobrantes. Sed et a congregatis in concilio ducibus interdictum est Achilli ne amplius esset in urbibus vel occupandis vel invadendis, neve regiones praedatum ut exiret, suffectis in locum eius Teucro, Aiacis Telamonii fratre, et idomeneo: qui Cyprum, Isauriam Lyciamque captas et vastatas praedati sunt. Aiax vero Telamonius egressus Thraces in Chersoneso regemque eorum Polymestorem aggreditur. Polymestor autem Aiacis vires reformidans magnum auri pondus ei obtulit, tantumque frumenti quantum Achaico exercitui in annum sufficeret suppeditavit. Sed et Polydorum quoque, Priami filium natu minimum, quem pater eius Polymestori cum ingenti pecuniarum pondere enutriendum commiserat Aiaci tradidit. Nempe rex Priamus Polydorum summopere sibi charum habuit, ut qui formosus esset natuque minimus: itaque in alia regione enutritum voluit, ne qui tenellus erat armorum strepitu territaretur. Sed etiam Polymestor Aiaci foedus scriptum pepigit se Priamo opem non laturum.
103 Inde discedens Aiax in regem Teuthrantem profectus est, quocum commisso proelio gladio eum sustulit, urbeque eius spoliata, opibus direptis omnibus, filiam eius Tecmesam divitiasque omnes per noctem ad Graecorum castra devexit. Erat autem Tecmesa formam quod spectat bene ornata, colore nigro, oculis pulchris, nasu tenuiori, capillo nigro, facie tenui et virgo, XVII annos nata. Polydorum vero Priami filium e regione muri constituentes Priamo significant, uti Helena reddita, et Polydoro vicissim accepto, pax mutua fieret: sin minus Polydorum se neci daturos. Abnuentibus autem [...] invenit ex motu septem planetarum: unde gaudia subinde ac dolores iuxta Fortunae sortem mortalibus inducuntur. Instituit etiam ut Tabula esset mundus terrestris; Casus vero duodecim Zodiaci numerus; psephobolum vero et quae in eo fuerunt tesserae septem septem stellae; Turris vero caeli altitudo; unde bona omnibus et mala sua rependuntur.
Meriones erat curtus, latus, candidus, barbatus, oculis magnis, pupillis nigris, crispus, vultu lato, naso obunco, acer, magnanimus, bellator.
104 Idomeneus erat statura mediocrem superante, colore nigro, oculis pulchris, membris bene compositis, validus, naso eleganti, barba hirsuta, capite decoro, crine crispo, audax bellator. Philoctetes procerus, membris bene compositis, colore nigro, superciliis junctis, strenuus, oculis venustis, naso eleganti, capillo nigro multoque, sapiens, jaculandi peritus, magnanimus. Ajax robustus, flavus, strabus, eleganti naso, crispo nigroque capillo, barba hispida, facie oblonga, audax bellator, magnanimus, mulierosus. Pyrrhus, qui et Neoptolemus, corpore magno, pectore firmo, gracilis, candidus, naso eleganti, capillo rufo et crispo, oculis subcaesiis grandiusculisque, flavis superciliis, barbae lanugine rufa, facie rotunda, praeceps, audax, impatiens, bellator acerrimus. Filius erat hic Achillis, ex Deidamia Lycomedis filia, qui patris post mortem Graecis id efflagitantibus ob Achillem fraude sublatum paterni sanguinis in vindictam profectus est, a Thetide atque Peleo avo missus. Navibus itaque XXII exercituque MDCL Myrmidonum, a Peleo instructus adversus Ilium arma movit. Solvens autem atque litus Troianum appulsus patris tentorium petivit, ubi Hippodamiam sive Briseidem rerum omnium, quae Achillis fuerant custodem invenit. Hanc itaque amplexus summo habuit in honore eamque uti suis etiam in tentorio paterno prospiceret obtestatus est.
105 Non longo autem post temporis Briseis in morbum incidens interiit. Calchas erat curta statura, candidus, capite mentoque canus, comatus, vates, atque augur optimus.Trojanorum vero primarii erant hi. Priamus, qui statura erat procerus, corpore magno, formosus, rubicundus, oculis subcaesiis, nasutus, superciliis junctis, oculis venustis, canus, animo sedato. Hector erat colore nigro, procerus, mole corporis ingens, praestans viribus, naso eleganti, crine crispo, barbatus, strabus, blaesus, generosus, voce graviori, in bello tremendus.Deiphobus statura mediocrem superante, pectorosus, oculis venustis, subminutus(?), colore nigro, facie latavir strenuus, barbatus.Helenus procerus, membris compositis, candidus, validus, flavus, oculis vini colorem referentibus, nasutus, lanuginem primam emittens, subcurvus, sapiens, bellator. Troilus corpore magno, naso pulchro, capillitio molli et porrecto, cute flava, oculis venustis, capillo nigro, barba hispida, robustus bellator et cursu velox. Paris qui et Alexander statura procera, robustus, candidus, naso eleganti, venustis oculis, pupillis nigricantibus, capillitio nigro, lanugine prima, facie oblonga, demissis superciliis, ore patulo, lepidus, facundus, agilis, jaculandi peritus, meticulosus, voluptatis amans.
106 Aenea curtus, crassus, pectorosus, robustus, rufus, vultu lato, naso eleganti, candidus, recalvaster, barbatus. Glaucus robustus, prudens, pius. Antenor procerus, gracilis, candidus, crine flavo, oculis exiguis, naso adunco, versutus, timidus, cautus, multiscius, facundus. Hecuba erat crine flavo, oculis venustis, statura justa, eleganti naso, formosa, ambitiosa, affabilis, quieta. Andromache staura erat mediocrem superante, gracilis, decora, naso eleganti, mamillis pulchris, oculis et superciliis venustis, crispa, subflava, occipite comato, facie oblonga, collo venusto, vultu ridibundo, lepida et ingenii acuti. Cassandra curta, ore rotundo, candida, structura corporis virili, naso decoro, oculis venustis, pupillis nigricantibus, subflava, crispa, collo venusto, mammosa, pedibus parvis, quieta, ingenua, sacerdos, vates insignis omniumque praescia, et virgo sacra.
107 Polyxena procera, munda, candidissima, oculis grandibus, capillo nigro et retrorsum detorto, naso pulchro, pulchris genis, subsima, labiis roseis, pedibus parvis, virgo suavis et formosa admodum: quae XVIII annos nata occisa est, sicuti sapientissimus Dictys Cretensis quae superius dicta sunt quaeque dicturi sumus omnia de rebus Graecorum ad Ilium gestis fideliter descripta memoriae mandavit. Erat enim Dictys iste Idomenei (qui cum Graecis in bellum hoc descenderat) amanuensis atque simul cum eo bello interfuit: quarum itaque testis oculatus ipse fuerat, res gestas diligenter in historiam retulit. Qui vero ab Agamemnone et Menelao regibus Graecorum in partes vocati advenerunt quisque cum exercitu navibusque suis a Dicty memorantur in hunc modum. Primus omnium era Agamemnon Atrei filius, Mycenarum rex, cum navibus centum praeter alias XXX onerarias. Menelaus, Leistus, Arcesilaus, Prothenor et Clonius cum navibus L. elpenor ex Euboea cum navibus LX. Menelaus, Plisthenis filius, rex Spartae, cum navibus LX. Diomedes ex Argis cum navibus XL. Ascalaphus et Jalmenus cum navibus XXX. Schedius et Epistrophus cum navibus XL. Meges ex Doliche Helladica cum navibus XL. Ajax Telamonius ex Salamina cum navibus XL. Nestor cum navibus XC. Thoas cum navibus XL. Agenor et Teuthides cum navibus LX. Protheus et Magnitor cum navibus XL. Eumenus navibus XL. Nereus ex Mycene cum navibus III.
108 Chalcas ex Tricca cum navibus XL. Leonteus et Polypetes cum navibus XL. Amphigenius ex Ilio cum navibus XLIII. Menestheus ex Athenis cum navibus L. Idomeneus et Meriones ex Creta cum navibus XXC. Ulisses ex Ithaca Cephaleniae cum navibus XII. Tlepolemus cum navibus IX. Achilles et Patroclus ex Argis Helladis cum navibus L. Protesilaus et Podarces cum navibus XL. Palamedes cum navibus XII. Philoctetes ex Mothone cum navibus XII. Nereus ex Perrhebis cum navibus XXII. Sorthes, Philippus atque Antiphus cum navibus LXXVIII. Sunt autem omnes Graecorum naves numero MCCL. Graeci vero, juxta ac inter se decretum fuerat, navibus conscensis in Aulidem regionem primum delati sunt ; inde vero Phrygiam aggressi vastatisque Phrygum regionibus, uti superius dictum, Priamum regem Hecubamque reginam neci dederunt ; liberisque eorum abductis opibusque Phrygum direptis omnibus reversi sunt quisque in regionem suam. Duravit itaque regnum Ephesium, quod Troiae Phrigianae fuit atque Asiae totius, in universum annos CCMXIX. Troia capta Argivi praeda omni pecuniisque inter se divisis classem adornabant, in patriam quisque suam reversuri. Solventibus igitur nonnullis, remanserunt tamen plurimi, ob contentionem inter Aiacem Telamonium, Ulissem et Diomedem obortam.
109 Ajax enim Telamonius Palladium quaerebat sibi : nempe parva illa Palladis statua lignea, quae ritu, ut aiunt, mystico parabatur, in victoriam scilicet, et ut urbem in qua servabatur inexpugnabilem praestaret. Palladium istud Asius quidam philosophus ac mysta Troi regi obtulerat urbis fundamenta jacturo : cuius in gratiam rex Tros universam dicionem suam, Epitropum ante vocatam, Asiam Asii philosophi in memoriam denominavit. Palladium hoc Ulisses ac Diomedes nocturno tempore Troiam ingressi Palladis ad fanum obdormientes, interim dum a Graecis Phrygibusque festa anathematum celebrarentur clam abstulerunt : hoc autem ex consilio Antenoris, qui ex Troianorum ducibus erat ; et cuius uxor Theano sacerdos Palladi inserviebat ubi Palladium hoc reponebatur. Nimirum Graeci ex oraculo edocti fuerant Trojam non aliter occupari posse nisi Palladium illud inde surriperetur. Deposcebat autem hoc sibi Telamonius Ajax, uti in patriam suam deportaret. Quippe mihi, inquit, merito debetur, qui pro Achivis tot sustinui. Satis equidem mihi esset si Hector singulari certamine congressurus cedebat impar. Sed etiam propulsatis hostibus ego Ilii ad portas viam solus aperui vestrumque omnium navibus conservatis complures Trojanorum heroas necdum sauciatus ipse vulneravi.
110 Sed et abunde mihi est in gloriam quod Achillis corpus, Thymbraei Apollinis fano extractum, ad castra deduxi.” Caeterum Ulisses contra locutus : « Quin potius hoc mihi debetur, quod in urbem meam deportarem. Laboribus enim meis non tu maioribus Argivos demeruisti. Ab ipsis enim belli primordiis post raptam a Paride Helenam ego adversus Ilium cum Palamede et Menelao rege arma movi. Reges ego heroasque undique accersitos in partes vocavi, sed et Paridi necis auctor ipse fui. Cum enim, uti nostis, praelio inter Troianos Graecosque commisso plurimi utrimque ceciderunt, instantibus interim et urgentibus invicem utriusque aciei ducibus ut bellum decerneretur, heroem Philoctetem ego hortatus sum uti Paridem ad singulare certamen sagittis tentandum provocaret. E vestigio igitur regum per medium egressus Philoctetes ad pugnam sagittariam Paridem provocat : quo Paris audito egressus et ipse est una cum fratre Deiphobo sagittarius. Tum ego stationis intervallum illis dimensus sum. Paris itaque cui sortito obvenerat uti prior hoc faceret sagittam emisit sed a scopo aberravit. Philoctetes autem, me interim adhortante bono ut esset animo, sagitta vicissim Paridem impetens manum eius sinistram transadigit ; statimque alteram emittens sagittam dextro eum oculo vulneravit.
111 Ejulavit interim Paris, jam terga daturus, cum Philoctetes tertia sagitta emissa pedes ejus juxta malleolos transfixit ceciditque tandem Paris. Rapto igitur eius corpore fugam capessunt Troiani ; in urbem vero delatus filios suos tres quos ex Helena susceperat , Bunimum, Corithaeum et Idaeum, ad se vocavit ; quos ubi adstare sibi parvulos conspexit, exanimis remansit ; sub noctem vero mediam spiritum efflavit. Quem videns uxor eius, quam priorem habuit, Oenoe (sic codex, ndr) mortem sibi laqueo conscivit. Helenam vero in uxorem sibi accepit Deiphobus, alter Priami filius, qui extremis membris a Menelao rege mutilatus est, uti satis hoc vobis omnibus notum. Consilium et id meum fuit, uti Pyrrhus heros Polyxenam ad Achillis tumulium jugularet”. Tum vero Ulisses elata voce: “Quis mihi, inquit, aequiparandus est, qui Paridi exitium adstruxi, in Menelai, Achillis et Graecorum omnium vindictam?” Huic igitur Agamemnon exercitusque pars magna acclamavit. Tum vero Ulisses : "Sed neque reticendum, inquit, mihi existimo quod ulterius periculum subivimus, ego ac Diomedes, Palladium surripientibus : quomodo, inquam, Troiae cum barbaris agentes quaecumque eis acciderant de his omnibus, castra per noctem repetentes, vos duces certiores fecerimus : quae nunc etiam repetere libet.
112 Troianis pro tempore festa Anathematum celebrantibus, interim dum sacra in urbe peragerentur, Apollinis ad aram portentum accidit huiusmodi. Ignem altari sacrificio immolando rite admovebant: illud vero non comburitur. Saepiusculeque repetitus ignis non exarsit tamen, quin et ea quae altari imponebantur omnia in terram deciderunt. Accessere his etiam alia prodigia, quae Troiani animadvertentes adversum sibi aliquid denunciari dixerunt. Antenor itaque, Priamo rege, ducibus exercituque Troiano id ab eo flagitantibus, ad vos reges missus est legatus, nempe Danaos exoratum uti pacem ipsis pretio constituto reddatis. Quorum omnium nos notitiam assequuti castra repetentes vobis indicavimus. Antenor autem legatione suscepta Troianorum et Priami nomine orationem habuit huiusmodi: Graecorum qui reges estis, non amplius quae hostium sed amicorum quae sunt facite. Delictorum nostrorum quas debuimus poenas dedimus. Pro injuria enim a Paride Menelao facta luit Ilium, quod caesorum in bello sepulchra satis testantur. Ex vobis pretium quo nos bello residui liberos nostros, patriam deosque redempturi sumus, quin ergo, Graeci cum sitis, supplices nunc vestros, olim qui contumaces pretio liberetis. Nobis vero omnibus Antenori annuentibus missi sumus ad Priamum ego et Diomedes ut de pecuniarum pondere statueremus.
113 Troiam vero ad Priamum ingressi multisque invicem agitatis decrevimus tandem uti auri talenta duo totidemque praeterea argenti vobis darentur. Deinde vero ad castra reversi de pactis vos certiores fecimus, designato simul pecuniarum pondere vobis contradito (sic codex, forsitan contracto). Quin etiam sacrificia vobis peragentibus juramento obstrinxi universos, prius ab Ilio ne solveretis quam equo Dorio, aptissimis lignorum juncturis et artificio omni affabre compacto,Tenedum versus, insulam appositam, navigare videremur tentoriis nostris incendio datis, ut barbari interim existimantes discessisse nos secure agerent, genio indulgentes: nos vero nocte ingruente a Tenedo reversi Troiam ingrederemur urbeque in flammas versa Priamoque rege sublato Helenam receptam in Plisthenis regna tandem deduceremus. Consilio itaque meo ubique obtinente dii victoriam nobis in barbaros dederunt. Proinde vos reges atque heroes rerum a nobis gestarum appello judices”. Agamemnon itaque et Diomedes eorumque exercitus ab Ulissis parte steterunt; Pyrrhus autem Neoptolemus cum suis ab Ajacis Telamonii, utpote qui genere ei propinquus esset. Caeterum multis aliis inter duces ad vesperam usque agitatis tandem visum est uti Palladium Diomedes apud se depositum servaret in mane proximum, uterque interim ut quiesceret donec mane proximo decerneretur cui pro meritis Palladium daretur.
114 Ajax itaque Ulissi, Agamennoni ac Diomedi offensus in tentorium suum se recepit, ubi per noctem gladio occisus est, invento ibi luce proxima cadavere. Ajacis itaque Pyrrhique exercitus adversus Ulissem insurgebant eum interfecturi. Verum is, diductis navibus suis fugaque sibi consulens, in mare Ponticum cursum dirigit : ubi per aliquod tempus commoratus in patriam deinde suam urbemque Ithacam cum classe et exercitu redire in animo habuit. Per Maronidem vero regionem iter facienti restiterunt incolae, quos vicissim impetens Ulisses devicit atque opum multarum dominus evasit ; spemque concipiens, quamcumque regionem appulerit, obvios quosque se debellaturum divitiasque ipsorum deportaturum, cum Lotophagis quoque in quorum regionem incidit proelia commisit. Sed ab iis devictus, cum non multum aberat quin copiae eius ad unum omnes exciderentur, fugam capessit et longa demum navigatione fractus Sicilam insulam, quae nunc Sicilia vocatur, appulit. Amplissima erat haec insula, quam inter se divisam tres fratres occuparunt, Cyclops, Antiphantes (sic, ndr) et Polyphemus, qui Sicani, insulae istius regis, filii potentes fuerunt et magni nominis viri quique res suas curarunt mutuo. Erant autem tres hi moribus efferis nec peregrinis excipiendis, quin ipsis potius occidendis deditissimi.
115 Ulisses autem cum classe et exercitu appropinquans in eam insulae partem incidit quae Antiphanti paruit ; quocum et Lestrigonibus eius proelio commisso, cum complures ex suis excisos videret Ulisses navibus conscensis inde fugam capessit, aliam insulae partem adorturus, eam scilicet quae Cyclopi subiecta montes habet Cyclopios dictos. Hoc ubi audisset Cyclops copiis collectis in illum profectus est : (erat autem corporis mole praegrandi et vultu deformi) Ulissem vero ditionibus suis incubantem ex improviso aggressus, exercitum eius late prosternit Ulissemque ipsum et alios ex exercitu eius nonnullos manu cepit. Inter quos Miccalion erat quidam, generosi vir animi, quique strenuum sese ducem ad Trojam praestiterat. Hunc Cyclops, capillitio arreptum, Ulissis omniumque sociorum in conspectu gladio suo exenteravit, ut qui ausus est in Cyclopem arma movere. Reliquos autem custodiae mandavit quos singillatim conficere in animo habuit. Ulisses vero procidens ei ad pedes rogavit supplex uti se residuumque sibi exercitum pretio magno muneribusque interpositis missos faceret. Sed vix eo ita adductus Cyclops dimissionem promittebat ubi advesperasceret fidemque suam liberavit, animo tamen egrediendi per noctem intempestam, ut Ulisse sociisque occisis opum quodcumque attulerat cum navibus diriperet.
116 Ulisses autem, quamprimum liberatus est a tam truculento homine, sibi misere metuens exinde solvens ab oris eius statim discessit. Cyclops vero per noctem adorturus eos, ubi evasisse naves percepisset, in furorem adactus saxa in mare praecipitari jussit ne forte interim alicubi stationem alteram occupassent. Nox autem erat intempesta terraque tenebris involuta erat, cum Ulisses sociique locorum imperiti in alteram illam insulae partem quae Polyphemi erat, Cyclopis et Antiphantis fratris, inciderunt. Polyphemus, audito ad terram suam nonnullos per noctem appulisse, collectis viribus suis Ulissem aggressus est proelioque inter eos per totam noctem commisso ex Ulisseis ceciderunt quamplurimi. Mane autem facto Ulisses etiam Polyphemo dona obtulit, procidensque ei ad pedes « Ego, inquit, Trojanis ab oris ultima maris discrimina expertus huc in partes vestras errabundus adveni », simulque enumeratis quae sustinuerat periculis, Polyphemum ita delenibat ut misertus ejus Ulissem sociosque hospitio exceperit usque dum navigandi tempestas idonea instaret. At vero Polyphemi filia, Elpe dicta, Lionem quendam ex Ulissis sociis virum formosum adamavit. Secundos itaque nacti ventos, abrepta ea, inde ex Sicilia solverunt, uti haec sapientissimus Sisyphus Cous scripta reliquit.
117 Sapiens enim Eurypides in dramate suo de Cyclope fabulatur tres eum oculos habuisse, nempe sic innuens nobis tres fratres illos qui, sui curam invicem habentes, singuli quae omnium essent in insula prospexerint, singulorum omnes vel in suppetias vel in vindictam paratissimi. Fabulatur idem Ulissem inebriato Cyclope sic e manibus ejus evasisse : nempe inebriavit eum Ulisses ingenti pecuniarum pondere donisque, ne se sociosque abnueret. Idem autor (sic codex, ndr) est Ulissem stipite praeusto oculum unicum Cyclopi eruisse: nempe quod fratris Polyphemi filiam virginem quam unicam habuit Cupidineis accensam flammis, abripuerit : ob hanc causam unum Cyclopi (Polyphemo scilicet) ex oculis extinxisse dicitur, uti haec enarravit sapientissimus Phidias Corinthius, qui semper etiam addit Euripidem haec omnia poetice tradidisse, nec eadem de Ulissis erroribus ac sapientissimus Homerus perhibuisse. Ulisses vero a Sicilia solvens ad Aeolias pervenit insulas, quarum rex Aeolus hospitio eum excepit. Hic vero moriturus insulas illas duas filiabus suis distribuit, quae reginae illis imperitabant. Erat autem Circe Solis sacerdos, quam pater Aeolus a teneris annis deo sacraverat in templo ejus, ad Eeam quod erat insulam, nutriendam ;
118 ubi adolescentior facta mysticam hierophantam profecit, egregiae formae virgo. Huic vero soror Calypso infensissima erat odioque summo eam prosecuta est : ”Quare, inquiens, Atlantem patrem suum abnuens Titanis Solis scilicet filiam se venditat?”. Metuebat igitur Circe a Calypsone sorore ne quando ab ea, ad iram commota, (ingens enim ei praesto erat in insula sua virorum strenuorum multitudo) impetita, pessime haberetur. Itaque cavens sibi Circe, cum non aliter auxiliarios sibi custodesque adsciscere potuisset, extractis herbarum quarundam viribus, philtrum sibi potentissimum vi venefica paravit, cujus magisterium esset ut haustu sumentibus patriae suae oblivionem et commorandi illic desiderium una incuteret. Pharmacum istud ubi eo convenientibus, quos plurimos hospitio accepit, advenis propinandum dedisset patriae suae quisque oblitus in insula hac exinde commorati sunt. Hoc igitur usa artificio mulier quam multos ad se pellexit. Ubi vero inaudisset Ulissis naves ad inasulam suam appulisse, in mandata suis dedit uti ipsum exercitumque eius honorifice tractarent. Ulissem enim sociosque, ut qui viri essent bellicosi, in societatem suam adsciscere cupiebat. Ulisses vero, ubi primum ad Circes insulam appulit, multos ibi vidit diversarum gentium homines peregrinos, quorum nonnullos qui ex Graecorum exercitu fuerunt recognoscens sibi appropinquantes”Quid, inquit, vobis in causa est ut pedes vestros in hac insula poneretis?”
119 Tum illi ”Nos, inquiunt, ex Graecorum sumus exercitu, verum tumultuosis undarum procellis jactati hanc insulam appulimus, ubi ex haustu quodam magico quem regina Circe nobis propinandum dedit, incredibili ejus amore correpti insulam hanc nunc habemus patriam.” Haec atque alia rettulerunt, quibus auditis Ulisses, convocatis ad se suis omnibus, in mandata illis dedit ut de eo quod supererat annonae quam rex Aeolus illis suppeditaverat, commeatuque quem navigiis olim reposuerant, quisque sibi ubi opus fuerit, sumeret in victum; de iis autem quae veneficiis incantata comedenda illis vel bibenda Circe traderet, omnino nihil desumerent. Circe vero ubi haec intellexisset, rata Ulissem, artis magicae non ignarum, consilia sua praesensisse, ad fanum eum accersendum curavit. Accersitus ille, exercitu suo stipatus, Graecaque sua fretus confidentia accedit, munera Troiana reginae adferens. Circe vero, ubi Ulissem sociosque conspexit, rogavit eum uti insulam hospes teneret, usque dum tempus liberum praestiterit: interposito etiam ibidem juramento, inviolatum se illum sociosque praestituram. Dictis eius audiens Ulisses commorabatur illic per tempus aliquod Circesque consuetudine (ipsa sic volente)usus est : uti haec de Circe sapientissimi Sisyphus Ceus et Dictys Cretensis memoriae prodiderunt.
120 Verum sapientissimus Homerus poetarum more fabulatur Circem, poculi magici haustu, concurrentes illuc advenas transformasse, leonum aliis, aliis canum, eis vero suum, illis ursorum, nonnullis etiam porcorum formas vel capita induentibus. Supradictus autem Phidalius Corinthius, fabulam hanc enarrans, “Nequaquam, inquit, illud Circi in libidinem suam cessisset, si concursitantes hominum turbas in belluas mutasset: sed amoris insania correptos homines poeta indigitabat, quos belluarum more frendentes pro libitu suo Circe furiis agitavit, ob desiderium ipsius in rabiem efferatos. Ejusmodi enim amor habet impetum naturalem, ut in rem desideratam morte etiam spreta praeceps involet. Quippe cupidinis ex vi quasi in bruta migrant homines nihil rationi consentaneum agitantes, sed humanam exuti speciem, corpora, formas et mores etiam belluinos prae se ferunt dum proci mulieribus inhiant. llud etiam a natura est ut rivales belluino impetu in se invicem ferantur, ad exitium usque se invicem impetentes. Verum cupiditatibus hisce non uno modo se habent lascivientes: alii enim canum more frequentius coeunt, alii, leones quod solent, ipsum praesentis pruritus impetum solummodo explere sibi quaerunt; alii denique sicut ursi, uti haec pluribus enarravit juxta veritatem auctor iste in scriptis suis.
121 Ulisses vero a Circes insula solvens adverso mari iactatus in insulam illam alteram delatus est ubi a Calypsone, Circis sorore, honorifice exceptus consuetudinem etiam cum ea habuit. Delatus inde ad stagnum ingens Necyopompum vocatum, prope mare situm, pervenit. Huius incolae qui vaticiniis praecellebant omnia quae ei acciderant quaeque eventura erant aperuerunt. Inde solvens, saeviori maris impetu agitatus ad Sirenidas quas vocant rupes ferebatur, quae fluctuum ex allisione sonitum quendam peculiarem efficiunt. Has cum evasisset ad Charybdin quem vocant sinum delatus incidit: ibi in loca praerupta et scopulis aspera, ubi residuis navibus exercituque in mari demersis solus ipse navis tabulae insidens pelago fluctuabat, mortem miseram numquam non exspectans. Verum praeternavigantes illac Phoenices, videntes illum marinis vadis fluctuantem, misericordia moti fluctibus eripuerunt; et in Cretam insulam adductum Idomeneo, Graecorum ex ducibus, tradiderunt. Idomeneus, ubi Ulissem conspexit nudum atque indigum, summopere misertus ejus, muneribus abunde donatum, duce etiam exercituque et navibus duabus et satellitibus quibusdam instructum Ithacam demisit, uti haec sapiens Dictys, ab Ulisse ipso edoctus, memoriae mandavit.
122 Consimiliter etiam Diomedes accepto secum Palladio Trojam reliquit in patriam suam reversurus. Agamemnon vero Cassandra, quam amabat, potitus trajecto Rhodiorum pelago Mycenas suas repetivit. Pyrrhus autem, ubi caeteros omnes discessisse animadvertit, ipse Ajacis Telamonii cineres in urnam repositos ad Sigrin quam vocant prope tumulum Achillis Pyrrhi patris, Alacis autem patruelis, honorifice recondidit. Teucrus autem, Ajacis Telamonii frater, qui ejus in auxilium ex Salamine, Cypri urbe, advenerat, in Pyrrhum incidens edoctusque ab eo de eis quae acciderant, certior etiam factus quanto ille cum honore Ajacis reliquias terrae mandaverat, laudavit Pyrrhum et fausta ei omnia precatus “Nihil, inquit, non te dignum fecisti, qui divinae illius Achillis mentis h[a]eres es. Nempe heroum reliquias aevum absumit, ast splendet post funera virtus”. Tum vero Pyrrhus Teucrum rogavit uti secum coenaret.
123 Inter cenandum vero eum rogavit Pyrrhus (cui genere etiam conjunctus erat), uti altius ab origine rem repetens, quae patri suo acciderant enarraret omnia, nihil adhuc certi de his accepisse se maerens. His itaque Teucrus exorsus est :
"Victoriam illam quam de Hectore Achilles reportavit nulla aetas oblivioni datura est : qui ubi audisset Hectorem de nocte Penthesileae reginae obviam iturum, praeoccupato ejus itinere se suosque in insidiis collocavit Hectoremque cum suis omnibus flumen traicientibus internecioni dedit ; unico dempto quem stragi superesse voluit manibus abscisis Priamo remittendum cui Hectoris mortem annunciaret. Pater autem tuus ante lucem , Graecis interim quae acciderant omnia nescientibus, Hectoris intermortuum corpus currui alligatum et ab equis quos ipse cum Automedonte agitavit circumtractum quam potuit maxime ad terram allisit. Priamus autem audito Hectoris fato ejulare cum suis omnibus tantusque est in Trojano populo clamor editus Graecis interim triumphum suum clamoribus reciprocis celebrantibus, ut volucres etiam coeli consternarentur. Tum vero statim sunt obseratae Ilii portae. Pater autem tuus, instituto certaminis festo, duces exercitumque totum muneribus plurimis donavit. Priamus autem die sequente veste indutus lugubri et assumpta secum filia Polyxena, virgine innupta, et Hectoris uxore Andromache cum filiolis ejus duobus Astyanacte et Laodamante Graecos adiit, adferens secum praeter vestes et ornamenta auri quoque et argenti plurimum.
124 Priamo autem appropinquante silentium derepente Graecorum ducibus oboriebatur, Priami fiduciam admirantibus. Tum vero obviam ei procedebant adventus causam sciscitaturi: quos Priamus ubi conspexit, ad terram procidens pulveremque in capite gestans obtestabatur eos uti secum precatores Achillem interpellarent de Hectoris corpore reddendo. Cuius miserti Nestor et Idomeneus precibus ejus annuerunt Achillemque uti Hectoris corpus redderet sollicitarunt. Pater vero tuus eorum precibus motus Priamum in tentorium accersit : ingressus autem Priamus Achilli supplex ad pedes una cum Andromache filiisque ejus procidebat. Polyxena vero patris tui pedes amplexa ultro spondebat se, modo fratris corpus redderet, in perpetuum ei subservituram. Tum qui aderant duces, Priami senectutem miserti, pro eo se fiunt supplices. Parens autem tuus: “Oportuerat, inquit, Priamum filios suos maturius coercuisse neque se sceleris eorum dedisse participem. Verum tenebat eum rerum alienarum cupido, nec tam Helenam uxorem quam Pelopis et Atrei divitias appetebat sibi. Male igitur a vobis factorum poenas date vestroque exemplo habeant haec sibi Graeci barbarique in documentum".
125 Duces autem suadebant uti accepto redemptionis pretio cadaver illis concederet. Hic vero vitae jucunda secum reputans Priamum, Polyxenam et Andromachen in pedes erigit, Priamo praterea mandans, ubi lavasset, uti panem vinumque apud se sumeret: non aliter corpus traditurum se minatus. Priamus autem inter spem metumque futuri suspensus a Polyxena sustentatus humiliter intravit, cibum et potum cum patre tuo captaturus. Ubi multis invicem sermone agitatis surgebant tandem redemptionisque pretium in medio positum est. Videns autem Achilles donorum multitudinem, acceptis sibi auro et argento vestibusque aliquot, reliqua Polyxenae una cum cadavere reddidit. Roganti autem Priamo uti Polyxenam quoque sibi servaret, Achilles illam in urbem secum deducere jussit Priamum, hac de re cum eo alias acturus. Priamus itaque currum conscendens Hectorisque cadaver secum ferens urbem cum suis repetit, ubi in cinerem conversum corpus juxta Ilii muros extra urbem magno cum luctu recondiderunt. Interim vero ex opposito Chersoneso aderat Penthesilea, Amazonum et bellicosorum virorum exercitu numeroso stipata. Certior autem facta de Hectoris morte in reditum protinus se parat, verum Paris hoc audito auro multo eam de instituto suo demovebat.
126 Illa igitur, cum se suosque paucos per dies refecisset, copiis tandem suis instructa in campum progressa est. Diviso autem in partes duas exercitu, sagittarii ad dextram steterunt, pedites autem gravis armaturae quos equitibus plures habuit ad laevum conlocavit, equitibus in medio positis, inter quos ipsa cum signo constitit. Acies vero Graecorum ita ordinata est, ut sagittariis hostium ego Teucrus, Menelaus, Meriones, Ulixes, gravis vero armaturae peditibus Diomedes, Agamemnon, Tlepolemus,Jalmenus et Ascalaphus opponeremur; equitibus vero pater tuus Achilles, Ajax uterque, Idomeneus, Philoctetes caeterique duces cum suis pugnam dederunt. Et quidem ego Teucrus plurimos interfeci, adeo ut strenuum me virum omnes perhibuerint. Gravis autem armaturae milites Ajaces, medii in eos irrumpentes, profligarunt. Pater autem tuus, medius inter eos, reginae ipsi invigilans occasionem venabatur quomodo eam acriter sane pugnantem e medio tolleret. Itaque propius ei accedens hasta eam impetebat ; et ex equo deturbatam, dum in casu erat, coma arreptam distrahebat. Cadentem vero eam videntes reliqui ex exercitu eius fugam omnes capessebant.
127 Cumque urbis portae a Trojanis obseratae fuissent, ut omnem aufugiendi spem suis adimerent, nos hostium reliquias insecuti sub ipsis urbis moenibus trucidavimus, ab Amazonibus interim abstinentes quas in vincla coniectas exercitus omnis inter se divisit. De Penthesilea autem ipsa anhelante adhuc decretum a nobis erat uti vel in flumen projiceretur vel dilanianda canibus objiceretur : caeterum postulabat Achilles mortuam sepulturae tradi : quo audito in fluctus projici eam instabat exercitus. Diomedes itaque pedibus arreptam in Scamandrum praecipitavit ; ubi statim suffocata periit. Paucis autem post diebus advenit in suppetias a Priamo vocatus Tithon quidam cumque eo Indi pedites equitesque Phoenices etiam bellicosissimi cum rege eorum Polydamante. Tanta autem erat multitudo eorum ut nec Ilium nec totus undique campus eam capere potuerit. Sed et navium quoque apparatu supervenerunt Indorum quamplurimi cum regibus. Totus autem exercitus regesque Memnonis Indorum regis sub auspiciis militabant, viri potentissimi quique plurimis divitiis naves suas ornatas habuit. Hi, ubi paululum se refecissent, in campum descenderunt; enses quisque barbaricos, fundas et quadrata scuta gestantes: quibus etiam se adiunxerant commilitones Troiani Priamique filii. Memnon autem ipse curru vectus in campum procedebat.
128 Nos etiam Graeci arma sumentes, mala interim omnia nobismet ominantes, egredimur tamen; ad hostium enim conspectum ipsum nosque duces exercitusque consternati sumus. Clamore itaque sublato Trojani cum Memnone reliquisque nos aggressi sunt, quorum vim primum suscepimus, multis vulneratis. Ubi vero quamplurimi ex nostris cecidissent, nec amplius barbarorum impetui sustinendo essemus, ad naves recessimus. Sed et illas etiam, nisi nox superveniens inhibuisset, barbari cremassent. Nocte autem ingruente, exercitum recolligentes, occisorum cadavera combussimus. Consilium quoque eadem nocte initum, quis inter duces nostros par Memnoni congrederetur, caeteris interim copias ejus impigre adorientibus. Sortibus autem inter duces omnes ductis, Ajaci Telamonio fratri meo fatis ita volentibus sortito obtigit. Ante igitur solis ortum Graeci in aciem armati omnes progredimur, sicut et Trojani cum Indorum rege Memnone exercituque omni. Praelio autem commisso multisque cadentibus frater meus Ajax signo Graecorum ducibus dato uti Trojanos Indosque reliquos propulsarent, ipse Memnonem Indorum regem adortus est, heroe interim Achille, patre tuo, clam eum a tergo corroborante.
129 Memnon vero, ubi Ajacem sibi appropinquantem animadvertit, e curru statim descendens propius accessit. Tum vero hastis se invicem petebant: primusque Ajax peracriter eum aggressus scutum ejus hasta impulsum obliquavit. Derepente igitur qui proximi erant Ajacem, eum urgentem, adorti sunt: quod ubi vidit, pater tuus Achilles denudatum Memnonis jugulum hasta trajecit ipsumque omnium praeter spem occidit. Memnone sic prostrato tumultus ingens in barbaris ortus est, fugam sine mora capessentibus. Nos contra, revocatis animis, Aethiopas omnes ad unum excidimus. Tum vero Polydamantem, Ajacem adorientem, Ajax vicissim petebat juxtaque inguina confossum de medio sustulit. Occisis vero eo plurimisque aliis, Aethiopes in ipsa fuga perierunt, equitibus eos proculcantibus, totusque campus cadaveribus plenus est. Nocte vero ingruente, Trojani nobiscum de mortuis sepeliendis egerunt ; nobis autem illis annuentibus, rogos utrimque extruximus mortuosque cremavimus, Trojani autem Ilii portis obseratis ducum suorum Memnonisque fatum deflerunt. Paucis itaque diebus interjectis, patre tuo Achille nobisque Achivis Trojanos ad praelium provocantibus egressi sunt Paridis Deiphobique sub auspiciis cumque his Lycaon Troilusque et ipsi Priami filii in aciem devenerunt. Pater itaque tuus Achilles cum nobis omnibus in praelium descendens barbaros profligavit.
130 Quorum plurimi inter fugiendum in Scamandrium fluvium delapsi interierunt ; plurimi etiam vivi capti sunt. At vero Priami filii Troilus et Lycaon Achillis manu occiderunt, reliqui a nobis interfecti. Ingens autem Trojanis, Troili ob casum, luctus incessit, ut qui juvenis admodum magnique animi fuit et formae eximiae. Post aliquot vero dies bellum intermissum est utrimque ob Anathematum quod imminebat festum, quo Graeci pariter ac Trojani in luco qui prope aberat ab urbe Apollini Thymbrio sacra faciebant. Polyxenam ibi, templum una cum Hecuba ingredientem, conspicatus Achilles formam ejus obstupuit. Videns autem Priamus Achillem qui per lucum solus obambulabat, Idaeum quendam misit qui cum Achille de Polyxena sermonem haberet. Achilles autem, Idaei nuncium ubi audisset, Polyxenae amore accensus est. Nos autem Idaeum observantes cum Achille secreto agentem, conturbati animis a parente tuo nobis metuere coepimus ne forte proditionem agitaret. Missi sunt igitur cum fratre meo Diomedes et Ulisses, qui innuerent ei ne ita fidenter barbaris se committeret solum. Illi autem abeuntes adventum ejus ex luco praestolabantur, nuncium illud ei allaturi. Interim pater tuus Achilles promissum dederat de Polyxena ducenda.
131 Cui paulo etiam post Paris cum fratre Deiphobo clam intervenit, nempe de nuptiis eum interpellaturus : quos et seorsim excepit Achilles, doli ignarus nihilque mali suspicatus, eo quod Apollinis essent in luco. Et quidem Paris ad aram constitit, tamquam quae inter se pacta fuerant juramento firmaturus. Interim vero cum se mutuo tenebant amplexu Deiphobus et Achilles, Paris a latere veniens Achillem gladio quem ferebat transadigit. Sed et repetito vulnere confossus, dum a Deiphobo distineretur Achilles concidit exanimis. Paris autem et Deiphobus per diverticulum luci viam sibi invenientes clam omnibus evaserunt paululumque progressi citato cursu iter in urbem accelerabant. Quos dum conspexit Ulisses Ajacem ac Diomedem allocuutus :"non est, inquit, boni aliquid quo occupati sunt isti : quin igitur Achilli prospiciamus". Lucum itaque ingressi patrem tuum vident cruentatum, humi juxta altare prostratum et extremos jam spiritus anhelantem. Dixit autem ei frater meus Ajax : "Quisquamne igitur te, mortalium fortissime, interficere poterat ? quin potius tua tibi temeritas exitio fuit". "Immo, inquit Achilles, Paris me Deiphobusque Polyxenam praetexentes dolo circumvenere". Nec plura locutus expiravit. Mortuum itaque humeris suis impositum ad castra deferebat frater tuus Ajax.
132 Quo viso erumpunt continuo Trojani, Achillis corpus uti in id saevirent abrepturi. Caeterum nos casu hoc summis in angustiis positi cadaver pyris exustum urnaque reconditum terrae taciti mandamus". Adhuc Pyrrhus profunde ingemuit, sed laudavit eum Teucrus intentisque in eum oculis :"Quisnam, inquit, par tuis virtutibus praedicandis videtur ? qui a patre Pelei, Phthiae Thessalorum regis, a matre vero Lycomedis, Scyri regis, sanguinem ostentas quique patris in vindictam Trojam totumque Ilion in exitium dedisti ?" Surgens deinde Teucrus Pyrrhum amplexus est, qui eum vicissim rogavit uti fratris sui Ajacis filios, Aiantidem ex Glauca, priore Ajacis uxore, et Eurysacem ex Tecmessa Tecmessamque ipsam sibi acciperet. Eos itaque a Pyrrho sibi traditos in Salaminem insulam statim solvens Teucrus devexit. Pyrrhus itidem omnisque Graecorum exercitus et heroes cum classe quisque sua patriam suam repetierunt. Ista vere scriptis tradidit Sisyphus Cous, qui cum Teucro bello interfuit ; cujus in historiam Homerus poeta post temporis (sic) incidens, Iliadem suam condidit, sicuti et suam quoque postea Vergilius Aeneidem. Haec eadem Dictys etiam Cretensis memoriae prodidit. Cujus scripta, longe ab Homeri et Vergili seculis, Claudii Neronis sub temporibus in arcula reperta traduntur…
Traduction latine du texte grec édité à Bonn en 1831 à partir d'un texte établi par L. Dindorf - in Corpus scriptorum historiae byzantinae
Transcription effectuée par Francesco Chiappinelli