Benoît de Sainte-Maure - Le Roman de Troie
en prose
48. COME LE REI PARLA A HECTOR.
Adonc parla le rei a Hector son aine fil et li dist :
« Beauz fis, tu es li chiés de mes
heirs, si seras princes et sires de ceste euvre, quar
tu es bien dignes ». Après apela tous
ses fis et lor fist moût beau semblant, quar
biauz et prouz et hardis les veoit, et lor dist :
« Vous serés de trestous sires et
meistres après vostre frère Hector. Mais
gardés que vos soiestes comme il afiert, quar
celui que je troverai preuz et hardi, celi sera mes
amis et mes fis, et paristra l'atendance que je ai
faite et quele espérance je puis avoir en ma
noreture. Je vos poroie assés dire et sermoner,
mais se il alast a ma volenté, chascun de vos
seroit tel que par li tout soûl acheveroit la
besoigne. Mes tant en vous ne demoure de bien faire
quar bien conoissés que il vos covient estre
prous, quant vos estes tous princes et meistres de si
grant et de si noble gent et de si grant euvre. Or en
facent les dieus mon plaisir ! »
49. Come Hector respondi a son père le
roi.
Hector, qui moût fu sages, respondi et dist :
« Sire, vos volentés acomplirai je
tous jors volentiers a mon pooir, et de ce me
troverés prest, que droit et raison me samble.
Et sachiez que je ne désir rienz tant come de
vengier nos de celle gent que si poi nos prisent. Car
trop seroit laide chose se de si grant [tort] ne fust
venjance prise. Et je endroit de moi ne desirre tant
nule rien comme d'estre a celle espreuve ; mes
moût nos covient contregarder la chose en tel
sens que elle puisse penre bone fin. Car ja soit le
commencement la plus grant partie de la chose, a la fin
apent quant que l'en fait. Et celi commencement doit
estre moût leit, dont la fin est mavaise. Et por
ce mieaux vaut aleissier que enprendre chose qui a mal
peùst venir. Nos avons afaire, ce m'est avis, a
moût fort gent et de grant seignourie, et bien
savons qu'en tout le mont n'a gent miaux aprise de
guerre. Car de toute Europe, qui est la tierce partie
de la terre, ou sont les plus vaillans as armes, ne
perdront il home, quar il sont dur de guerre sus tous
les autres. Et de ciaux d'Aise, ou il a tant de
vaillans chevaliers qui ne servent d'autre labor que
des armes, avront il la plus grant partie. Mais ne
gardés pas a chose que je aie dite, ne ne
quidiés que je le die par coardie ne por paour ;
meis je ne voi mie coment nos soions bien
apareillié d'une tel besoigne envaïr. Tous
soi je desirrant de nos honors acroistre ».
Sur ce fu respondu en plesours sens, mais ne fait tout
a retraire, car ennui seroit de l'escouter.
50. Si com Paris parla de son songe.
Mais oiez ce que Paris respondi.
« Seignours, dist Paris, tout ce que l'en
dist entor ceste chose n'est rien, quar nos somes si
riche gent et si garnis de chevaliers et de richeces
que por noient douteroit l'en rien. Mes de tout le
conseil ce soit la some que nos porchaçons de
requerre nostre venjance sus les Grisois, quar il ne
nous en peut maux avenir. Et je croi bien que les dieus
veulent nostre honour, et dirai vos coment. Il avint
chose que je chaçoie l'autre jour un cerf, si
avoie perdu tous mes compaignons et mes chiens, et m'en
vins sur une fontaine, si m'endormis ilecques. Adonc me
fu avis que je vi Mercurion, et ill amena pardevant moi
trois déesses, Jovis, Venus, Minerve, et me dist
: « Paris, je t'amaine ces trois
déesses por un jugement ; quar une pome d'or
leur fu donee escrite en grizois toute entor, qui
disoit que la pome seroit a la plus belle : dont il a
entre elles grant discort, que chascune dit que por
beauté l'a gaaignie. Dont je lor ai loé,
et elles s'i acordent, que eîles s'en tendront a
ce que tu en diras ». Maintenant vint
chascune devant moi priveement et maintenant
m'offrirent a faire quant que seùsse demander.
Venus me prist et promist que se je li donoie la pome
por la plus bêle, qu'ele me donroit la plus
bêle et la plus noble feme de Grèce. Et je
fis son plaisir : por quoi je croi bien que se je i
vois en Grèce, que je leur forferai bien et
vengerai nostre honte ».
51. Come il s'acorderent au dit Paris.
Sus ces parolles respondi Deïphebus et dit que bon
li sambloit a faire et que ce estoit bon conseil ce que
Paris disoit, et que les nés fussent
apareillies, quar ce estoit chose qui ne se voloit de
rien delaier, et que se tous les autres s'en
soufrissent, que il tout seul estoit celui que la chose
ne laisseroit mie atant, se il fust tout certain que il
deùst hontousement morir, et que trop li
sembloit grant merveille quant en si fait tort vengier
il en venoit discordement, et que li sambloit que il
amast poi la corone de Troies et la soue, qui de si
faite euvre se retraist arriéres.
52. Si com Hèlenus parla.
Après parla Helenus, uns des fis dou rei Priant,
qui grans chevaliers estoit : « Seignors,
fait il, je sai bien que onques n'oïstes chose de
moi que vous ne trovessiés a voire. Et je vos di
certainement que se Paris amoine feme de Grèce,
que Troie en sera destruite, et vos et vostre lignage
mort a grant dolour. Et de ce me fai je moût bon
maistre, quar j'en sui certain par vrai esperiment, et
que en autre guise ne peut estre ne demorer la fin de
la chose ».
53. Come il furent tout mu.
Quant Helenus ot ensi parlé, trestuit furent mu
et taisant, ne n'i ot si hardi qui osast mot soner,
quar chascuns estoit moût pensis. Adonc sailli en
pies Troylus, uns des fis le rei Priant, et dit :
« Avoi, franc chevaliers, dont vint ce que
je vos voi si pensis ?Estes vos esmaiez por la parolle
d'un prevoire qui dist ses mençoignes ? Ou est
cil qui sache qu'est a avenir ? Nous veons que il
tremble ja de paour : ce li fait dire coardie. Et nos
ne nous devons pas merveillier, quar ce est
manière de prevoire d'estre tous jors en doutes
des choses qui aportent péril et honor. Voi
s'ent donc orer en son mostier et faire sacrefice, quar
a lui apartient, et pense d'aisier son cors ; quar
nos vies ne s'apartienent pas a la lor, car nos devons
tous jors aquerre travail por nostre henour acroistre.
Et qui laira por ses parolles a vengier si grant honte,
si doit estre départis de toutes honors que a
chevalerie apartient ».
54. Comme il s'acorderent a Troylus.
A ceste parolle commença moût grant noise
en la cort, quar trestuit s'acorderent a la parole
Troiolus, dont le rei Priant ot moût grant joie.
Mais a tout ce ne se tient il mie, ançois envoia
par tous les pais querre les grans barons, quoment il
fussent loing, et lor mostra de recief la chose, si
corne li Grizois avoient fait et por noient son pais
destruit et son lignage mort, et l'orguillouse response
qu'il firent quant il envoia querre sa serour, et que
ses fis et ses amis li loent la venjance penre. Et il
s'acorderent bien; mais sans leur conseil ne voloit
riens commencier, por quoi il prioit chascun que son
plaisir en deïst.
55. Si com Pantus parla.
Adonc se leva en pies un vassal moût sage qui
Pantus estoit només, et commença sa
raison en tel manière : « Il m'est
avis que celi trespasse sa foi et n'aint mie loiaument
son seignor qui mavais conseil li done et qui ne
s'esforce de lui défendre d'encombrier a son
pooir, quant il en vient en leu et en tens. Mon
père vesqui cent et quarante ans et onques ne
dist chose qui n'avenist. Et je li ai oï dire que
por une feme que un des fis le roi de Troie devoit
amener de Grèce, que Troie en seroit destruite:
por coi je vos di que mieux nos en vient ores a soufrir
que commencier chose dont la fin poroit estre
perillouse. Car li domages que l'en soufre par sa coupe
est plus perillous et de plus grant honte que celui qui
vient par l'outrage et par la coulpe
d'autrui ».
56. Si come tout le peuple contredit la parolle
Pantus.
Tout le peuple contredist l'autorité Pantus, et
n'orent cure de ces argumens: de quoi le rei fu
moût liez et les en mercia trestous. Puis pensa
de sa besoigne haster d'apareillier les nés.
Hector meïsme tramist il en maint pais por
chevaliers et gens amasser, dont il amena assés
de ceauz qui jamais ne tornerent en lor pais.
57. Com Cassandra la fille dou roi parla.
Or est il voirs que le rei Priant, si comme dit avons,
avoit une seue fille, Cassandra avoit non, qui
moût estoit sage en deviner les choses qui avenir
dévoient. Quant elle entendi que Paris son
frère devoit aler en Grèce, lors mostra
et dist tout en plorant que Troie et tout le païs
en seroit destruit et la gent toute morte et detrencie,
et encontre ce ne pooit aler nus lions vivans.
58. De ce meïsme.
Seignors, come fiere destinée il orent et coment
Fortune lor fu contraire de tout son pooir, que de tant
comme il furent garniz devant lor mescheance ne valut
riens ! Que se Helenus ou Pantus ou Cassandra en
fussent estés creûz, par aventure encores
n'eùst Troies nul mal, meis encores avient il
ensi por le pechié qui engigne et encombre
humaine lignie; quar plesours fois ne croit l'en a bon
conseil, ains ensuit l'en avant son corage encontre
vraie conscience: dont li pleseurs se trovent a la fin
conchïé et engignié a péril
d'ame et de cors.
59. Coment li roi semont Paris et les autres qui
vont en Grèce.
Quant il vint au novel tens, Paris, Deïphebus,
Eneas et Polidamas et les autres barons et chevaliers
qui dévoient aler en Grèce furent
apareillié. Le roi Priant lor pria et parla et
dist : « Beauz seignors, moût me fie
en vostre grant sens et en vostre prouesse, et bien
savés le grant droit que nous avons et le grant
tort de nos henemis; et croi que chascuns ait bone
volenté de l'amender et de la venjance prendre.
Non mie por tant sus toutes choses vos pri que vous
porchaçois dou tout coment je puisse avoir ma
suer Exiona. Et se cen ne puet estre, faites lor domage
en ce que vos pores. Et je me fi tant en la valor et au
sens et en la grant prouesse de vos, Eneas, Polidamas,
que je ne vos ferai mie lon sermon, meis metés
vos en la voie : que les dieus vos en donent le henour
! »
60. Si come il se mistrent en mer.
En mer se mistrent li Troïen et s'en alerent en
Grèce.
Guido delle Colonne - Historia destructionis
Troiae
[Incipit liber sextus de consilio facto per
Paridem apud Greciam profecturum.]
Postquam uero rex Priamus per legationem Anthenoris
factus est certus de Grecorum odio quod Greci tot
continuatis temporibus aduersus eum et suos adhuc
feruoribus uiuacibus confouebant, et quod ad
restitutionem sororis sue Exione Grecorum animos non
potuit demulcere, in suorum propositorum exordiis magis
totus ardenter incaluit, et ad mittendum in Greciam
gentem suam, multo nauigio conquisito, in offensionem
Grecorum uiuacibus curis totaliter anhelauit. Set dic,
rex Priame, quis fatorum casus infelix ad tante
infelicitatis audaciam tue quietis animum instigauit ut
frenare proprios animi motus tui, licet non sint in
hominis potestate, per matura consilia minime
potuisses, ut, dum licebat, abstraheres ab iniquis
consiliis pedem tuum, et dum licebat, sciuisses tuas
preteritas dissimulare iacturas, que per tot annorum
curricula forte poterant obliuione deleri ? Sane non
aduertisti quod uulgariter dici solet et quod plerisque
hominibus dicitur accidisse, qui dum sua contendunt
uindicare dedecora, excrescentibus malis, maioris
dedecoris inuoluuntur augmento ? Tutius ergo fuit ei
quod uulgariter dicitur similiter adherere :
« Qui bene stat, non festinet ad
motum » ; nam qui sedet in plano, non habet
unde cadat. Voluisti enim te submittere fatis ambiguis
ut de infelici casu tuo et finali tuorum excidio, de
tante urbis ruinosa iterata iactura, dares futuris
gentibus longam materiam - uelut delectabiles fabulas -
recensendi, cum de sinistris successibus aliorum
libenter hominum mulceantur auditus. Set quid postea
tibi et tuis inde successit presens narrationis ystorie
series manifestat.
Rex igitur Priamus, conuocatis omnibus Troye maioribus
et in regio Ylion eis coactis in unum, sic alloquutus
est illos : « Ecce prout consilio uestro
processit Anthenor, missus in Greciam pro a Grecis mea
recuperanda sorore ut odium quod gerimus apud eos pro
bellorum scandalis euitandis sedari posset in posterum,
rediit, -sicut scitis, et qualia obtinuit ab ipsis
sinistra et obprobriosa responsa notum est uobis, non
considerantibus eis dampna tam grauia que nobis
intulerunt et tam graues iniurias non uerentur. Et O
utinam penitentia ducti saltem uerbo cognoscerent quod
male gesserunt ! Sed in maioris elationis superbiam
eleuati nobis grauiora minantur. Absit ergo quod
sinistrante fortuna nobis acciderent que minantur.
Absit etiam ut de tot sine causa grauiter commissis ab
eis penam debitam non exoluant per nos eis diis
fauentibus infligendam. Credimus enim eis esse in
uiribus potentiores, munitam et tutam ciuitatem habere
ab omnium hostium insidiis profecto securam, etiam si
maior pars hominum nobis constitueretur aduersa. Multa
enim et nos multorum strenuitate uigemus militum et
peditum, pugnandi duritiis expertorum, piena quidem
uictualium copia et indeficientium in omnibus futuris
necessitatibus habundamus, diuitiis exhuberamus
eximiis, et nichil nobis ad offendendi molestias
ingerendas nec ad defendendi subsidia deesse uidemus.
Gratum michi ergo uidetur, si uobis uidetur acceptum,
ut aduersus Grecos ipsos, tam impios hostes nostros,
exerceamus saltem in aliquo uires nostras, vt saltem in
istis aggressionis initiis in terras et partes eorum
gentem nostram bellicosis insultibus transmittamus, que
in terras eorum et homines eorundem, insidiarum
nostrarum ignaros, repente irruat, maxima eis dampna et
detrimenta depopulatiua illaturis priusquam ad eorum
defensiones arma excogitata ualeant eleuare. Est enim
hic casus ut quilibet nostrum personas et res proprias
debeat fortune committere ad instaurationem dampnorum
nostrorum et ad nostre grauis iniurie ultionem. Nec nos
terreat si Greci ipsi aduersus nos et predecessores
nostros obtinuere uictoriam. Nam non nouum est ut
uictor a uictis multociens
superetur ».
Verbis igitur regis et monitis omnes astantes
unanimiter annuentes deuoto corde se offerunt in
omnibus eorum facultatibus et personis. Propter quod
rex Priamus ad eorum oblationes, tam grato corde
uulgatas in maioris appetitus audaciam et animositatis
feruentiam suam aperuit uoluntatem. Sicque rex ipse, in
oblationibus ipsis exillaratus inmodice, recedendi
licentiam affectuosis uerbis tribuit unicuique,
remanente rege in suo palatio cum omnibus filiis suis
tam ueris quam naturalibus tunc existentibus cum eodem.
Erat enim et tunc Hector presens cum eis qui iam a
Panonie partibus redierat ad ipsius regis imperium
patris sui. Quos omnes sic rex facto silentio est
uerbis talibus alloquutus. Set antequam ad uerba ipsa
prorumperet, lacrimis ora rigauit et inter medios
singultus et lacrimas taliter sua uerba profudit :
« Nunquid in memoria uestra non uoluitis
auorum uestrorum necem et seruitutem Exione, que
meretricio more tractatur uobis uiuentibus et in tanta
potentia constitutis? Dignum ergo erit et iustum ut ad
uindictam tanti pudoris debeatis assurgere et totis
uiribus anhelare et si non in ultionem auorum uestrorum
saltem in satisfactionem uoluntatis mee, qui tanta
exinde uexor angustia et innumerabilibus doloribus
incessanter, cum vos ab annis teneris educauerim et
dolorum meorum debetis esse participes naturali et
probabili ratione ». Et conuersus ad
Hectorem dixit illi : « Et tu, karissime
fili Hector, omnium fratrum tuorum primogenitus, qui et
armorum excellentia et uirtutis strenuitate precedis
ceteros fratres tuos, hos meos amplectere monitus et
preceptorum meorum animosus executionem assumas. Sis
ergo tu solus dux et princeps huius negocii et vniversi
tui fratres tibi prorsus obediant et omnes alii regno
nostro subiecti, qui in potentia tuarum uirium nosti
domare superbos et in tue animositatis audacia cogis
flectere ceruicosos. Ego enim ab hodie in antea de eo
quod de presenti negocio sit futurum me totum
ex(s)polio et tuis humeris fortioribus totum impono,
quia in tua iuuenili duritia potens es bella committere
et bellis strenuis preualere, quod me natura debilis
posse non patitur, cum ad senium iam
declinem ».
Et uerbis suis rege Priamo fine facto, Hector in uultu
quasi pudoris et honestorum prolatione uerborum ad
regis patris sui uerba respondit :
« Karissime mi domine rex, nunquid est
hominum inhumanum et humana dissidens a natura de
illatis iniuriis passos non appetere ultionem ? Et si
nos, qui tanta nobilitate uigemus quorum iniuria minima
pudoris est magni (cum personarum qualitas iniuriarum
qualitatem minuat et augmentet), si uindictam appetimus
de iniuriis nobis illatis, non sumus degeneres hominum
a natura, cum etiam animalia irrationabilia uideamus
hoc uoto potiri. Nullus est ergo inter uestros filios,
care pater, qui de nece nostrorum auorum magis teneatur
uindictam appetere sicut ego, qui sum primus in eorum
ordine geniture et ideo primus esse debeo in vlciscendi
feruore. Pre ceteris ergo cum omni auiditate desidero
uindictam eorum appetere, ut etiam in cruore meo mea
dextera cruentatos interimat qui .crudeliter meorum
auorum et ciuium effudere cruorem. Vnum tamen, rex
discrete, ad uestram reduci peto memoriam ut huius
aggressionis nostre tamquam prudens et sagax,
consideretis non solum inchoandi principia uerum eciam
sequentia media et exitum qui succedit in fine. Non est
enim discretionis laudande consilium singullari
scrutatione non rimari, negociorum initia tantum
appetere nec aduertere finem ipsorum. Quid enim prodest
alicui bene forte in principiis agere que demum
terminari contingunt fine sinistro ? Laudabilius ergo
est ab illis iniciis abstinere que euentus dubios in se
habent et que magis ad infelicia quam felicia se
declinant. Illud enim felix potest dici principium
cuius exitus felix fuit. Hec enim uerba, discrete rex,
hic ideo in dicendi audacia iam prorupi vt ultionis
auiditas non eripiat inconsulte spiritum voti uestri in
eo cuius finis est dubius an succedat prospere uel
aduerse. Nostis enim, pater karissime, totam Africani
et Europam hodie Grecis esse subiectam, quanta Greci
multitudine militum sint suffulti, quanta sint
strenuitate pugnaces, quantis sint pieni diuiciis, et
quante potestatis uigeant di[c]tione. Non est equalis
hodie potentia Asye potentatui tot virorum, cum, etsi
in Asia multi uigeant homines, non tamen sunt
impugnandi exercicio nimium bellicosi. Certum ergo
magis apud nos potest esse quam dubium, si arma contra
potentiores nobis in discusso consilio ingeramus, vix
aut nunquam nos posse finem attingere peroptatum.
Statum ergo nostrum, qui hodie tanta quiete molitur,
tanta felicitate refulget, ad quid uexationibus
grauibus appetimus perturbare et de iocunditatis requie
uenire ad victimas nostrarum miserabiliter personarum?
Sane non est Exiona tam caro precio redimenda pro qua
forte (quod absit !) de melioribus nobis et forte de
omnibus est comutatio facienda. Conniuentibus igitur
occulis non est incongruum Exione dissimulare fortunam,
que iam tot annis suis est aptata dispendiis et quam
mors in breui potest ab aura uiuaci diuellere, ut nobis
omnibus sit parata causa quietis. Nec uestra, care
pater, credat oppinio me ista bellorum timore aut
cordis pusillanimitate proferre sed dubito fortune
sinistros euentus et ne tui sceptri dignitas sub
insidiosis casibus fortune uacillet. A quibus, dum
licet, liceat abstinere, nam licita est et salubris
dissuasionis ratio inicia dissuadere que placeant,
antequam, infelicibus mediis subsequtis, eorum exitus
dampnis et doloribus continuari
cogantur ».
Tacuit ergo post hec uerba discretus et strenuus
Hector. Sed Paris, qui uerba Hectoris diligenter
audiuit, statim se errigens stans hec uerba profudit :
« Audi, rex, karissime pater, de fine
prospero prosequendo quis nostrum potest probabiliter
formidare, si contra hostes nostros arma bellicosa
ingeramus ? Nonne sumus tot strenui, -tot potentes, tot
diuites, et in tam forti ciuitate locati? Quis
probabiliter oppinari potest nos sic feliciter et
secure compositos in nostris laribus posse confundi ?
Fiat igitur audacter, karissime domine, quod per vos
dictum est, ut mittantur scilicet nauigia depopulatura
Greciam, que gentem nostram enormibus afflixit iniuriis
et dampnis irrecuperabilibus est predata. Me etiam, si
placet, karissime pater, iubeas cum illis proficisci
nauigiis, quia pro certo. sum certus deos uelle
grauiter me Greciam posse confundere et grauiter
depredari necnon, et de optimatibus Grecie mulierem
nobiliorem eripere et in Troyanum regnum a me captam
posse transferre, que pro redemptione uestre sororis
Exione de facili poterit commutari. Quod si a uobis
querendum est qualiter istud sciam, dabo de hoc uestre
conscientie certum signum quod a diis ipsis pro certo
recepi. Nondum enim sunt multi dies elapsi, dum agerem
in Minori India iusso uestro, celebrante sole
sol(s)ticium estuale, dum sol sub principio Cancri
ageret cursum suum, quodam die Veneris, venationis
causa, placuit michi adire nemora in multorum collegio
venatorum. Que dum diluculo fuissem ingressus, multis
laboribus eis hinc inde venatorie perquisitis, nichil
inuenire potui michi gratum ad predam. Sole iam
constituente meridiem et quasi circa uesperarum
confinia declinante, demum, ingerente fortuna, quidam
ceruus apparuit in ipsorum locis nemorum solitariis
uagabundus, quem cursu meo appetens peruenire putaui.
Propter quod deserui socios, qui me sequi non poterant
in celeritate currendi, et elongatus ab eis in ipsius
nemoris solitudine quod Ida vocatur perueni solus
tenebrosas ad umbras, in quibus ab aspectibus meis ille
ceruus euanuit, forte ob frondosas ipsius nemoris
arboree uel ob multam celerem fugam eius. Lassatus ergo
ego necnon etiam equus meus, ab ipso persequendo
amplius destiti, cum equs meus totus esset madidus pre
sudore et uelud ymbres aquosos effundens diffundebat
cumulando subitas guttas guttis. Quid ultra ? Descendi
fessus ab equo et ipsum in ramo cuiusdam arboris michi
propinque cum habenis freni sui studui colligare ;
deinde straui me solo, quod adhuc multo uirebat in
gramine (arborum umbraculis eius prohibentibus
siccitatem), et depositis arcu et pharetra quam
gestabam, fictitium michi ex eis constitui iacenti
puluinar. Nec mora, me lentus sopor inuasit, tanta me
rapida preoccupans grauitate quod uisum fuit michi
nullo preterito tempore dormiuisse. Soporatus igitur
tam grauiter vidi in ipso sompno meo mirabilem uisionem
- quod deus, scilicet Mercurius, tres deas in suo
comitatu ducebat, Venerem uidelicet, Palladem, et
Iunonem. Qui ad me statim accedens, predictis deabus
parum a se distantibus, michi dixit :
« Audi, Paris, ecce adduxi has tres deas ad
te propterea quod inter eas quoddam nunc litigium est
exortum, de quo disposuere se committere arbitrio tuo
soli, vt lis ipsa inter eas tuo iudicio dirimatur.
Vescentibus enim eis in quodam solempni conuiuio,
quoddam pomum mirabile et formose cellature, de materia
preciosa, iniectum extitit inter eas, in quo Grecis
litteris continetur inscriptum ut pulcriori detur ex
eis. Cum igitur quelibet earum precedere aliam de forma
contendat et exinde putet ipsius pomi premium
promereri, tuo de hoc iudicio se submittunt et quelibet
earum tibi per me promittit premium pro tui
remuneratione arbitrii ab ea infallibiliter
consequendum quam in pulchritudine et pomi questu
putaueris anteponi. Si Iunonem enim preferre
decreueris, inter alios mundi magnificos illa
constituet te maiorem; si uero Palladem, omnem ab ea
humanam scientiam pro premio consequeris; quod si
Venerem, pulchriorem se et de Grecia nobiliorem feminam
ab ea in tuum premium reportabis ». Ego
autem, talibus a Mercurio auditis promissis et donis,
sic sibi respondi quod uerum de hoc iudicium non darem
nisi se omnes nudas meo conspectui presentarent, vt per
inspectionem meam singulas earum corporis pro uero
iudicio ualeam contemplari. Et statim Mercurius dixit
michi : « Fiat ut dicis ».
Depositis ergo uestibus predictarum trium dearum,
sigillatim qualibet earum nuda meo conspectui
presentata, visum fuit michi prosequendo iudicium
ueritatis quod Venus sua forma patenter predictas duas
alias excederet, et ideo decreui eam dominam esse pomi.
Venus autem ex predicta pomi victoria facta congaudens
submissa uoce michi promissum a Mercurio infallibiliter
confirmauit. Et recedentibus illis a me statim sompno
et sompnio sum solutus. Putas ergo, care pater, deorum
promissa frustratoria posse censeri ? Sane certus
penitus esse puto quod, si me in Greciam miseris,
indubitanter mecum deferam mulierem iuxta promissa
diuina. Mitte me ergo, pie pater, quia mei missio pro
certo vestrum animum iocunditate replebit ».
Et hiis dictis Paris suis sermonibus finem fecit.
Finita igitur ipsius Paridis responsione predicta,
surrexit Deiphebus, tercius natus regis, et ad eius
eloquium dato silentio, intencionis sue conceptum
retinere non ualens in hec uerba resoluit :
« Karissime rex, si in omni negocio quod est
aliquis aggressurus uellet singula que possent esse
futura particulari deliberatione rimari, nunquam esset
aliquis qui alicuius rei oneri se subiceret animosus.
Nam si semper agricole diligenti deliberatione
pensarent quanta raptu uolucrum auferenda sunt semina,
nunquam forte semina sulcis darent. Parentur ergo,
pater carissime, nauigia in Greciam profectura, quoniam
consilio Paridis non potest probabiliter contradici.
Nam si contingat eum aliquam nobilem de Grecia educere
mulierem, de facili poterit euenire quod eius
commutatione recuperare possemus Exionam, ob quam
totius nostri generis diffamata prosapia opprobrii
squalore sordescit ».
Helenus uero, quartus filius regis in ordine geniture,
postquam dictis suis Deyfebus finem fecit, a propria
sessione consurgens animi sui motum aperuit in hec
uerba : « Magnanime rex, pro deo uota.
vestra ceca non eripiat auiditas ulciscendi. Scitis
enim, diis fauentibus et eciam vobis ipsis, me
instructum et totaliter eruditum in sciencia futurorum,
quod ex preteritis vestra iam cognouit indus-tria
nunquam ex ore meo aliqua uaticinia processisse que
ipsam puram ueritatem non extiterint assecuta. Absit
ergo ut Paris in Greciam se conferre presumat. Nam pro
certo teneat vestra sci-entia quod, si Paris in Greciam
se duxerit conferendum terram ali-quam inuasurum, hanc
nobilem ciuitatem uestram funditus euerten-dam a
Grecis, ciues uestros morti tradendos et nos omnes a
vestris renibus descendentes. Abstineatis ergo ab hiis
quorum finis est dolor et execucio mortis amare, ne
proinde teipsum doleas trun-cum et Heccubam, carissimam
consortem tuam, excidio traditam et omnes tuos gladio
seuiente truncatos, cum hec omnia sint futura reuera si
Paris Greciam cum exercitu presumat adire ».
Et hiis dictis quasi dolens se in propria restituit
sessione.
Ad hec igitur uerba Heleni sapientis uacillauit regis
animus et titu-bacione repletus extitit non modicum
stupefactus. Propter quod factum est inter astantes
tacitum ex omni parti silencium nec erat aliquis inter
eos qui presumeret in vocem sermonis erumpere. Tunc
ille Troylus, ex regis filiis iunior postremo
susceptus, ut uidit omnes pre multa turbacione silere,
rupto silencio in hec uerba prorupit : « O
viri nobiles et nimium animosi, ad quid turbamini circa
plurima ad uocem vnius pusillanimis sacerdotis? Nonne
est timere proprium sacerdotum bella, uitare aggressus,
quos sola pusillanimitas facit amare delicias et in
sola uescendi ciborum et potus saturitate tumescere?
Quis enim sapiens pro certo tenere potest hominum
consciencias ignorantes futura posse prescire deorum?
Non hoc sapientis est credere, cum hoc ex sola procedat
stulticie leuitate. Pergat igitur Helenus, si timore
concutitur, in templum celebrare diuina et sinat alios
qui labe uerecundie obducuntur de-bitas in armorum
conflictu exposcere ultiones. Ad quid circa eius uerba
tam vana tam friuola, rex inclite, perturbaris? iube
nauigia soluere et exercitum ad iter accingere
bellicosum, cum non sit ferendus de cetero tantus pudor
nobis a Grecis illatus absque tallione
vindicte ».
Et hiis dictis tacuit Troylus. Cuius animositatem et
dictum astantes ceteri laudauerunt et omnes consilium
eius probant, sic quod, mandante rege, consilio ipso
soluto, predicti regis filii cum eodem rege paratas
mensas appetunt discumhentes. Postquam uero rex
Priamus, prandio celebrato, suo sedit in solio in suis
propositis -estuans et in execucione ipsorum importune
totus anhelans filios suos, Paridem et Deyfebum,
uocauit ad se et expressim mandauit eisdem vt in
Pannonie prouiuciam se conferant festinanter delaturos
milites strennuos quos in Greciam cum nauigiis secum
ferant. Et eodem die idem rex Priamus predictos Paridem
et Deyfebum coegit ad iter, qui statim, a rege ipso
obtenta licencia, recesserunt. Sequenti uero die idem
rex Priamus vniuersos ciues ciuitatis Troye ad generale
colloquium conuocauit et conuenientibus illis hiis est
eos sermonibus allocutus. « O fideles et
dilecti ciues, satis est notum vobis quantis fuerimus
per Grecorum superbias iniuriis opprobriosis et dampnis
innumerabilibus lacessiti nec vos latet passos
iniuriam, cum etiam alienis fabula facti sumus. Nec mee
sororis Exione permittit seruitus manifesta quiescere
uota mea, cum in eius memoria dolore constringar, quem
continuata recordia nullatenus abolere permittunt.
Scitis enim me pro recuperatione ipsius in Greciam
discretum Anthenorem destinasse, qui, cum non fuerit
exauditus a Grecis, doloris mei materias duplicauit.
Sed quia ferro curanda sunt uulnera que beneficia non
senciunt medicine, proposui Paridem in armata manu et
marino exercitu, multo completo milicie, in Greciam
destinare vt hostes nostros potenter invadat, dampnis
afficiat quibus potest, forte de eis aliquam nobilem
mulierem hostiliter interceptam ad ciuitatem nostram
adducat, per quam commutationem sororis mee diis
fauentibus valeam promereri. Quod quia exequi non
decreui absque uestri approbacione consilii, proposui
hoc uestre propalare noticie, vt, si vobis uidetur esse
salubre, perseueretur instancius in incepto. Licet enim
hec omnia satis intime tangant me, tangunt communiter
et vos omnes. Et quod omnes tangit, sapiente dicente,
debet ab omnibus comprobari ».
Regis igitur eloquio fine facto, dum lata paterent
vndecunque silencia, quidam miles de circumstantibus
Pertheus nomine, filius quondam Euforbii, magni
philosophi, in quem narrat Ouidius animam magni
Pictagore fuisse transfusam, surgens in hec uerba
prorupit : « O nobilissime rex, cum sim
totus erga maiestatem vestram zelo fidelitatis
accensus, que memorie vestre reducere non omitto
maiestas vestra benigne recipiat, tamquam prolata ab
in-tencione fideli. Nouit enim vestra serenitas me
patrem Euforbium habuisse, qui plus quam centum
octuaginta annos uitali potitus est aura, qui cum omnis
philosophye fuerit imbutus scientiis, plenam
prescientiam habuit futurorum. Hic multociens dixit
michi et pro certo firmauit quod si filius vester Paris
sit iturus in Greciam ut ex Argiuis more predonio ducat
uxorem, quod hec uestra nobilis ciuitas magna Troya in
cinerem sit reuersura per Grecos, vobis et omnibus
vestris crudeliter et nequiter interfectis. Quare,
sapientissime rex, non horreat vestra nobilitas
acquiescere uerbis meis, cum non sit tutum uerba
sapientum contempnere et in hiis precipue in quorum
abstinencia dignitas vestra non leditur et in eorum
perseuerancia potest inesse causa - quod absit ! -
perpetue vestre ruine. Cur appetitis insidias apponere
uestre quieti et tran-quillitatem vestram submittere
casibus qui omnium periculorum genera in se habent ?
Abstineatis ergo, si placet, ut dies vestros felices
absque vexacionis molestia feliciter protrahatis, vt
filius vester Paris Grecie terminos non attingat vel
saltem alius quam ipse in Greciam
dirigatur ».
Ad Perthei uerba talia proferentis rumor fit maximus
inter astantes, cum et eius paterna uaticinia reprobent
et Perthei suasiones uiolenter impugnent. Quibus O
utinam annuissent, nam que. postea sequta sunt scandala
futura forsitan non fuissent! Sed quia futura
discrimina ineuitabilia fata constituunt, placuit
communiter omnibus Paridem in Greciam cum nauali
exercitu se conferre. Et sic, colloquio fine facto,
vnusquisque recessit. Quod postquam peruenit ad
Cassandre noticiam, regis filie, consilium fuisse pro
certo firmatum Paridem debere in Greciam se conferre,
velut infatuata, prorupit in maximos ullulatus et
uocibus altis exclamans prosiliit in hec uerba :
« Ha nobilissima Troye ciuitas, vnde tam
dira et tam dura fata te detrahunt vt grauibus in breui
sis subuertenda periculis et tuarum turrium alta
cacumina dissoluantur et dentur precipitem in ruinam ?
Ha infelix rex Priame, quod crimen diceris commisisse
ut tui et tuorum mortem defleas hominum et perpetuas
seruitutes ? Et tu, regina Heccuba, cuius sceleris es
in-uoluta contagio ut omnes uideas partus tuos crudeli
nece succumbere ? Cur non prohibes Paridem adire
Greciam, qui tante pestis futurus est causa
? » Et suis clamoribus fine facto, surgens
ad regem patrem se contulit et ymbribus lacrimarum
flebiliter regem patrem amonuit ut desisteret ab
inceptis, tanquam illa que in sue scientie celebribus
documentis futura mala preuiderat et preuisa uocibus
flebilibus diuulgabat. Sed fortune aduersitas, que iam
dederat suo cursui uoluntarios instinctus et motus
infelices, accelerabat ad exitus, processus exinde
auidos ordinando. Sane si dissuasiones Hectoris,
Cassandre monitus, suasiones Heleni, subiecciones
Per-thei fuissent efficaciter exaudite, perpetuis
duratura temporibus, O nobilis et sublimis Troya,
uigeres. Sed inexorabilia fata malorum postquam
infelicia prouentura decernunt, contraria et aduersa
hominum mentibus representant et insinuant pro
acceptis.
[Incipit liber vii (us) de Paride se conferente in
Greciam et de raptu Helene.]
Tempus erat quod iam sol inter Iades et Pleiades
perfecerat cursum suum, qui dum esset in signo Thauri,
mensis ille Maius diuersis floribus planicies aruorum
ornauerat et nouis virentes frondibus -arbores in
fecunditate florum fructus proximos promittebant, cum.
Paris et Deyfebus a Pannonie partibus redeuntes tria
milia militum secum adduxerunt, qui in armorum
exercitio multa strennuitate uigebant. Et paratis
nauibus xxiiibus numero magnis et omni plenitudine
necessariorum honustis, rex Priamus Anthenori et Henee,
de quibus supra relatum est, necnon et Polidamas,
ipsius Anthenoris filio, mandat et precipit ut cum
Paride in Greciam cum ipso naual(i) exercitu se
accingant. Quibus deuote annuentibus, idem rex Priamus,
omnibus conuocatis in vnum qui deputati fuerunt per eum
in predictum nauigium proficisci, sic allocutus est
illos dicens : « Non est opus ammodo uobis
super suscepto negocio multos replicare sermones, cum
uobis plene sit cognita que urgens causa meum anxiat
animum, quare in Greciam decreuerim uos conferre. Etsi
illa ratio debuit esse potissima, illatarum scilicet
iniu-riarum uobis et michi uindictam appetere, tamen
preponderans causa magis est illa vt meam possim exinde
recuperare sororem, que sub multo dedecore et anxiosa
infelicitate uilescit. Ad quam obtinendam omni debetis
animositate consurgere, cum pro ea recuperanda iuste
uideamur arma mouere contra detentores ipsius. Scitis
enim et uos iniuste Danaos nos offendisse et per
iniustas offensas nos arma iuste capescere, cum ei sit
secundum iusticiam ignoscendum qui prouocatus appetit
se ulcisci. Moneo igitur ut quantumcunque potestis
detis operam uirtuose in ipsa mea recuperanda sorore.
Nam nunc est tempus acceptum vt per hostes uestros
uestra probitas diuulgetur et strennuitas vestra
patenter appareat, que uirtuose uiget in vobis. Me
igitur scitote paratum, si casus se ingerat ad
obtinenda diis fauentibus uota nostra, ad requisitionem
vestram me in multo uobis ministrando subsidio
prodigaliter processurum, vt vniuersus Danaos potentia
nostra perterreat et grauia eorum dispendia in forti
uirtutis nostre brachio deflere cogantur. Super
huiusmodi igitur execucione negocii Paridem habebitis
in principem et ductorem et Deyfebum secundum a Paride
in consilio sapientum Anthenoris et Henee, qui vobiscum
sunt in presenci negocio profecturi ».
Et finito colloquio vniuersus exercitus naues asscendit
et Deyfebus in lacrimis a rege obtenta licencia naues
intrant. Solutis itaque funibus, subductis anchoris, et
uelis eleuatis, in altum naues ipse in nomine deorum
Iouis et Veneris in altum pelagus se impingunt, et eis
felici nauigacione potitis, ad sparsas Ciclades
applicunt,insulas videlicet Romanie.
Istorietta troiana, passim
Quando gli 'nbasciadori di Troia furon tornati di
Grecia, siddissero al re Priamo lo convenente
dell'opera ; onde il re Priamo fece tutti li suoi
baroni ragunare e ricordò loro l'onta e 'l danno
ell' oltraggio che gli Greci aveano lor fatto, eccome
aveano il paese guasto, la cittade arsa, gli uomini
morti, elle loro belle parenti rapite. « E
ora mi diniegano la mia suora, la quale in servaggio
ànno, per le quali cose molto ne dovemo turbare
ne' nostri cuori e prendere vigore e talento di
vendetta. Essopra ciò ne richeggio il vostro
consilglio ». Lo consilglio fue grande e
molto si disse intorno di ciò. Uno barone
consilgliò che il più valente di Troia
andasse con grande forza di gente in Grecia, essi
procacciasse di dommaggiare Grecia e di vendicare la
ricievuta onta. « E perciò chelgli
Greci sono fieri e oltraggiosi, quando averanno
ricievuto dànno, si penseranno di ritornare in
questo paese con grande isforzo per vendetta fare. Onde
io lodo che uno valente barone vada per tutte le nostre
contrade sommovendo gente per essere alla difesa di noi
in modo che mattare possiamo l'orgolglio
greco ». Onde tutti s'accordaro a questo
consilglio e grande ragionamento v' ebbe a sciegliere
quale fosse suficiente d'andare in Grecia. Alquanti
s'accordaro che Ettor v'andasse per lo vigore che era
illui. Altri il contradiavano però che elli era
il maggiore, per lo dubbio d'esser preso. Casandra, la
filgliuola del re, che molto sapeva d'arti, disse in
presenza di tutti : « Vada in Grecia quale
avvoi parrà chessoficiente sia, ma nel mio dire
a postutto niego l'andata di Paris, perchè io so
di vero che se Paris vi va e tolgl[i]e mogl[i]e di
Grecia, ecconviene che questa cittade ne sia
diserta ». Appresso il dire della donzella
si levò uno antico troiano, che bene avea ciento
quaranta anni e disse : « Sengnori, il mio
padre vivette bene treciento anni, e quando elgli venne
ammorte, simmi disse: Filgliuolo, tu vedrai la cittade
di Troia, la più bella, più forte e
maggiore del mondo, e allora era assai piccolo,
essì vedrai uno bello giovane chessarà
filgliuolo derre Priamo e averà nome Paris, il
quale se va in Grecia e prende moglie, di là
tutta Troia ne sarà distrutta ». Poi
disse Deifebus filgliuolo derre Priamo :
« Padre essengnore mio, non pensare perch'
io sia prete che io vengna meno a voi o all' aiuto
della vostra cittade: e molto che io non sia
cavallerosa persona, la buona volontade ci [è]
pure e al bisongnio si vedrà. Però dico
che Paris non vada in Grecia, con ciò sia cosa
checcome detto è la città di Troia ne dee
essere distrutta e vedrete disfare e ardere, rubare e
uccidere vostra amistà. Non pertanto mentre che
io mi potrò tenere in sella, già la mia
vita non sarà risparmiata contro annullo
dubbio ». Apresso disse Paris cosi :
« Sengnori, nullo puote andare im Grecia, il
quale possa l'andata meglio fornire di me, con
ciò sia cosa che io ò l'aiuto di madonna
Venus, la quale m' à promesso d'essere al mio
aiuto ove il bisongnio fia, e cierto folle sarebbe chi
quest'opera credesse meglio trarre abbuono fine di me,
con ciò sia che io abbia così fatto
aiuto. E io sarei simigliantemente molto da biasimare
se per lo consilglio d'una femina o d'uno vecchio o di
prete lasciassi così fatta inpresa, poi che i'
ò la promessa da quella dea ; ma femina,
né prete non disiderano battalglie. Dunque
mandatemi in Grecia, che io so di vero che io
avrò la prima cosa la quale io domanderò
alla dea Venus. E peroe trovate chi sia quelli che vada
sommovendo gente per menare al soccorso e difesa della
cittade, che io mi vo ad apparecchiare e fornire per
mar passare con quella compangnia che bisongnio
fia ». E queste parole dette si partie del
consilglio per fornire la 'npresa. Poi che Paris si fue
partito, istettero gli baroni grande pezza sanza parole
dire e apresso grande pezza parlò il re Priamo
in questo modo : « Poi che Paris ae presa
questa sicurtade, io non ci veggio altro consilglio se
non che, poi che andar vuole, vada da parte di buona
ventura, e non ci à più affare se non di
pensare quale sia soficiente d'andare arrichiedere li
nostri amici, che vengnano al nostro
soccorso ». Per consentimento di tutti fu
l'accordo che 'l valente Ettor andasse arrichiedere gli
amici. Il quale richiese amici, parenti essuoi
subbietti, essommosse re, duchi, conti, prenzi,
marchesi, primati, baroni, castellani, visconti, ricchi
cavalieri e valenti donzelli e aprovati sergienti per
diverse contrade, tutti dotti di guerra belli e bene
armati, e una parte ne menò seco ell'altra
lasciò che venisse apresso lui, perciò
chesse tutti insieme fosser venuti, no avrebbe(ro)
potuto sostenerli il paese di vettualglia, che cierto
fue giente sanza numero. Quando Paris ebbe le navi
apparecchiate e le vele poste al vento, cominciaro
annavicare verso Grecia com molta volontà e
quando furono innalto mare si scontrarono innuna molto
bella nave, nella quale era il re Menelaon, il quale
andava per provedere sue castella.
|